قزوین از پیش از اسلام تا معاصر بر اساس منابع تاریخی و مطالعات باستان‌شناسی

پیام باستان‌شناس

مقاله 3، دوره 14، شماره 27، اسفند 1401، صفحه 45-69   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/peb.2023.701521

نویسنده

شیما احمد صفاری^*

دانش‌آموخته دکتری باستان‌شناسی، گروه تاریخ و باستان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران.

چکیده

شهر در دوران‌ اسلامی، به لحاظ ساختاری، تداوم شهرسازی عصر ساسانی بود و عناصر کالبدی آن اکثراً برگرفته از فرهنگ غنی اسلام و نشانگر تمدن اسلامی است. قزوین یکی از شهرهای دوران اسلامی است که هسته اولیه آن در زمان شاپور ساسانی شکل گرفته و به تدریج، توسعه و گسترش یافته است. این شهر، از نظر موقعیت خاص جغرافیایی، از دوران پیش از اسلام مورد توجه حکومت‌های مختلف بوده و قرارگیری آن در شاهراه های ارتباطی شرق به غرب و شمال به جنوب، بقای حیات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی این شهر را تضمین کرده است. شناخت ویژگی‌های این‌گونه شهرها می‌تواند در به دست آوردن بینشی عمیق و گسترده از تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوران اسلامی مفید باشد. مورخان دوران اسلامی از جنبه‌های گوناگون شهر قزوین را مورد بررسی قرار داده‌اند. در این نوشتار سعی شده است تا خصوصیات بافت شهری قزوین از دیدگاه تاریخی و پژوهش‌های باستان‌شناسی و همچنین، راه‌های مواصلاتی این شهر با مناطق همجوار بر اساس منابع مکتوب مطالعه شود. پرسش اصلی این است که اطلاعات تاریخی تا چه اندازه با ویژگی‌های این شهر مطابقت دارند. نتایجِ حاصل از بررسی‌ها و نیز بازدید میدانی از شهر نشان می‌دهد که بافت شهری قزوین تا حد زیادی منطبق با منابع تاریخی است. بررسی‌های میدانی و مطالعات انجام شده و نیز تطبیق آن‌ها با پژوهش های باستان‌شناسی نشان داد که شهر در دوران متأخر اسلامی تغییرات زیادی داشته به گونه‌ای که در دوران قاجار و نیز پهلوی بافت شهری گسترش یافته و بناهای مدرنی در شهر ساخته شده است.

کلیدواژه‌ها

شهر اسلامی؛ بافت شهری؛ قزوین؛ منابع تاریخی؛ باستان‌شناسی

سایر فایل های مرتبط با مقاله

چکیده مبسوط انگلیسی.pdf

مراجع

آصفی، حمدالله (۱۳۶۸). نگرشی بر شهر و شهرنشینی.  علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، ۵(۱)، ۸۷-۶۳.

ابن حوقل (۱۳۴۵). صوره الارض. ترجمه دکتر جعفر شعار. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

ابن­ خردادبه، عبیدالله بن عبدالله (۱۳۷۱). المسالک و الممالک. مترجم خاکرند، سعید، میکل، آندره. تهران: موسسه مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل- موسسه فرهنگی حنفا.

ابن­ رسته، احمد بن عمر (۱۸۹۲).  الاعلاق النفیسه، کتاب البلدان/ تالیف احمدبن ابی یعقوب بن واضح الکاتب الیعقوبی. لیدن: مطبعه بریل؛ بیروت: دارصادر.

ابن ­فقیه، احمد بن محمد بن اسحاق الهمذانی (۱۳۴۹). ترجمه مختصر البلدان: بخش مربوط به ایران. ترجمه ح . مسعود. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

ابو­الفداء، اسماعیل بن علی (۱۳۴۹). تقویم البلدان. ترجمه عبدالمحمد آیتی. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

احمد بن ابی یعقوب (یعقوبی). (۱۳۵۶). البلدان. ترجمه دکتر محمد ابراهیم آیتی. تهران.

احمدصفاری،‌ شیما (۱۳۹۷). بازآفرینی مفهوم بافت شهری در قزوین. مطالعات باستان­شناسی پارسه، ۲(۵)، ۱۱۰-۹۵.

احمدصفاری، شیما (۱۳۹۷). مطالعة تغییرات بافت شهری قزوین در دوره قاجار براساس متون.  باستان­‌شناخت، ۵(۷)، ۴۰-۲۷.

ادریسی، محمد بن محمد (۱۳۶۸). نزهه المشتاق فی اختراق الافاق. جلد ۱ و ۲ . بیروت: عالم الکتب.

اسکندرمنشی (۱۳۵۲). تاریخ عالم آرای عباسی. محقق ایرج افشار. جلد ۱. تهران: امیرکبیر.

اشراقى، احسان (‌۱۳۶۵). شهر‌ قزوین. مجموعه مقالات کتاب نظرى اجمالى بر شهرنشینى و شهرسازى در ایران. به کوشش مصطفى‌ کیانى‌. تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.

اشرف، احمد (۱۳۶۰). تداوم برخی از ویژگی­های تاریخی زندگی شهری در ایران.  آرش، (۲۶)، ۱۵۵-۱۳۲. 

اصطخری، ابواسحق ابراهیم (۱۳۷۳). مسالک و ممالک. ترجمه محمد بن اسعد بن عبدالله تستری. به کوشش ایرج افشار. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

الصیاد، نزار (۱۳۷۴). تهیه الگو از ساختار شهرهای سنتی اسلامی. مترجم حسین سلطان­زاده. تحقیقات اسلامی،  ۱۰(۱،۲)، ۳۶۴-۳۴۱.

اعتمادالسلطنه، محمدحسن­خان (۱۳۶۷). مرات البلدان. مصحح میدهاشم محدث، عبدالحسین نوایی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

بابازاده، سامان ده­پهلوان، مصطفی (۱۴۰۰). تغییر رفتار فرهنگی برای کسب منزلت اجتماعی در عصر آهن دو و سه. تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۲(۱)، ۵۵-۲۹.

باقری، اشرف السادات (۱۳۸۷). مرکزیت، جایگاه و پراکندگی مساجد در محله­‌های شهر.  رشد آموزش جغرافیا، (۸۵)، ۱۰-۴.

بلاذری (۱۳۳۷). فتوح البلدان. ترجمه محمد توکل، تهران.

پاکزاد، جهانشاه (۱۳۹۲). تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران از آغاز تا دوران قاجار. تهران: آرمانشهر.

حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله (۱۳۷۶). تقویم التواریخ. از مترجمی ناشناخته؛ تصحیح میرهاشم محدث. تهران: میراث مکتوب.

حبیبی، سیدمحسن (۱۳۹۱). از شار تا شهر: تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن-تفکر و تاثر. تهران: دانشگاه تهران.

خدایی، زهرا و علی­اکبر تقوایی (۱۳۹۰). شخصیت­شناسی شهر اسلامی؛ با تاکید بر ابعاد کالبدی شهر. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، ۵(۲)، ۱۱۳-۱۰۳.

خرمشاد، محمد (۱۳۹۲). شهر به شهر در تاریخ؛ مروری اجمالی بر تاریخ شهرسازی. سوره اندیشه، (6۸ و 6۹)، ۳۴-۳۰.

خواندامیر، غیاث الدین بن همام الدین­الحسینی­المدعوبه (۱۳۸۰)، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. مقدمه جلال الدین همائی. زیرنظر محمد دبیرسیاقی. تهران: خیام.

دبیرسیاقی، محمد (۱۳۸۱). سیر تاریخی بنای شهر قزوین و بناهای آن. قزوین: سازمان میراث فرهنگی کشور(پژوهشگاه). اداره کل میراث فرهنگی استان قزوین، حدیث امروز.

رازی، امین احمد (۱۳۷۸). تذکره هفت اقلیم. مصحح سیدمحمدرضا طاهری«حسرت». جلد سوم. تهران: سروش.

رافعی قزوینی، عبدالکریم بن محمد (1987). التدوین فی اخبار قزوین. مصحح عزیزالله عطاردی قوچانی. بیروت: دار الکتب العلمیه.

رضایی­کلج، محمدرضا (۱۳۸۵). گزارش باستان­شناسی خیابان سپه فاز یک. تابستان و پاییز. قزوین: اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی (منتشر نشده).

رضایی­کلج، محمدرضا (۱۳۸۵). کاوش باستان­‌شناسی در دولتخانه صفوی (فصل اول). قزوین: اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی (منتشر نشده).

رضوی، سید ابوالفضل (۱۳۸۷). نگرشی بر حیات شهری در ایران دوران اسلامی. پژوهش­های تاریخی ایران و اسلام، ۳، ۱۳۴-۱۰۵.

زیاری، کرامت الله، پژوهان، موسی، خلیلی، احمد (۱۳۹۲). سنجش هویت شهری در شهرهای جدید ایران بر اساس اصول هویت بخش مکتب اصفهان. مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه­ای، ۵(۱۸)، ۱۵۴-۱۳۹.

ستوده، حسینقلی (۱۳۴۸). تاریخچه قزوین. بررسی­های تاریخی، (۴، ۵ و ۶)، ۲۱۰-۱۶۴.

ستوده، حسینقلی (۱۳۴۸). تاریخچه قزوین. بررسی­های تاریخی، ۴(۲۲)، ۱۳۲-۹۵.

سعیدی ­رضوانی، عباس (۱۳۶۷). بینش اسلامی و جغرافیای شهری (3). تحقیقات جغرافیایی، (۸)، ۴۴-۷.

سیدسجادی، سید منصور (۱۳۸۹). نخستین شهرهای فلات ایران. جلد اول. تهران: سمت.

سیدسجادی، سید منصور (۱۳۸۹). نخستین شهرهای فلات ایران. جلد دوم. تهران: سمت.

طالبی، تهماسب (۱۳۸۶). بررسی علل انتخاب قزوین به عنوان پایتخت در عصر صفوی. فقه و تاریخ تمدن، (۱۴)، ۱۴۲-۱۱۹.

عرب، کاظم (۱۳۹۳). کاوش باستان­شناختی مجاور سرای سعدالسلطنه قزوین. زمستان. قزوین: اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی (منتشر نشده).

علی یزدی، شرف الدین (۱۳۸۷). ظفرنامه تیموری. جلد 1. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

غضنفرپور، حسین (۱۳۸۸). شهرهای باستانی در استان کرمان. مطالعات ایرانی، ۸(۱۵)، ۱۶۲-۱۳۹.

غنی­زاده، مسعود (۱۳۸۵). نگاهی به شهر در تمدن اسلامی. راهبرد یاس، (۷)، ۲۱۰-۱۹۷.

فاضلی­نشلی،‌ حسن (۱۳۸۲). باستان­شناسی دشت قزوین از هزاره ششم تا هزاره چهارم قبل از میلاد. تهران: دانشگاه تهران.

فکوهی، ناصر (۱۳۹۳). انسان شناسی شهری. چاپ نهم. تهران: نشر نی.

قبادیانی­مروزی، ناصر خسرو (۱۳۷۰). سفرنامه. به کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: زوار.

قدامه بن جعفر (۱۳۷۰). الخراج و صنعه الکتابه. برگزیده، ترجمه و تحقیق حسین قره چانلو. تهران: نشر البرز.

قدیانی، عباس (۱۳۷۹). جغرافیای تاریخی ری-رگا. چاپ اول، تهران: آرون.

قزوینی، زکریا­بن­محمد (۱۳۷۳). آثار البلاد و اخبار العباد. مترجم میرزا­جهانگیر قاجار. تهران: امیرکبیر.

مجیدزاده، یوسف (۱۳۸۹). آغاز شهرنشینی در ایران. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

مرات، خسرو (۱۳۷۳). قزوین. جمعیت، (۷)، ۸۳-۹۱.

مرتضوی، مهدی (۱۳۸۹). مطالعه­‌ی تطبیقی جوامع شهرنشین جنوب­‌ شرق ایران و دره هند(در عصر مفرغ). مطالعات شبه قاره، ۲(۲)، ۱۳۹-۱۱۱.

مستوفی، حمدالله ­بن­ابی بکراحمد (۱۳۶۲). نزهه القلوب. به کوشش گای لسترنج. تهران: دنیای کتاب.

مستوفی، حمدالله ­بن­ابی بکراحمد (۱۳۶۲). تاریخ گزیده. به اهتمام دکتر عبدالحسین نوایی. تهران: امیرکبیر

مشکوتی،‌ نصرت­الله (۱۳۴۶). شاهکار­هایی ازمعماری اوائل قرن ششم هجری یا مسجد جامع کبید قزوین. بررسی­های تاریخی،  ۲(۲)، ۱۹-۱.

مقدسی، محمدبن احمد (۱۹۰۶). احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم. بیروت: دار صادر.

ملکی، سعدی، حسین ­زاده، خدیجه (۱۳۸۴). گزارش گمانه­زنی دولتخانه صفوی (مرحله اول). تابستان. قزوین: اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی (منتشر نشده).

منصوری، سید ­امیر (۱۳۸۶). دو دوره سازمان فضایی در شهر ایرانی: قبل و بعد از اسلام با استعانت از شواهد تحولات شهر کرمان. باغ نظر، ۷(۴)، ۶۰-۴۷.

منهاج سراج (۱۳۶۳). طبقات ناصری، یا، تاریخ ایران و اسلام. تصحیح و مقابله و تحشیه عبدالحی جیبی. جلد ۲. تهران: دنیای کتاب.

موحد، علی، شماعی، علی، زنگانه، ابوالفضل (۱۳۹۱). بازشناسی هویت کالبدی در شهرهای اسلامی (مطالعه موردی: شهر ری). جغرافیا: برنامه‌­ریزی منطقه‌­ای، ۲(۵)، ۳۷-۵۱.

مومنی، آتوسا (۱۳۸۷). گمانه­‌زنی­‌های راسته وزیر (سعدالسلطنه). قزوین: اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی (منتشر نشده).

موید، احسان الله (۱۳۵۶). پژوهشی در ویژگی­های شهرهای اسلامی- ایده پیدایش «باغ شهرها» و رابطه شهرسازی و دین. یغما، (۳۵۱)، ۵۶۷-۵۵۹.

میرمحمدی، حمید رضا (۱۳۷۵). سیما و بافت شهرهای اسلامی. مشکوه، (۵۳)، ۱۸۹-۱۷۸.

نصرتی،‌ حسین(۱۳۸۰). مسجد جامع قزوین. گلستان قرآن، (۹۹)، ۲۱-۲۱.

نظریان، اصغر (۱۳۷۲). تاریخ و دیدگاه­های پیدایش شهر و شهرنشینی. زبان و ادبیات فارسی، (۲ و۳)، ۱۴۴-۱۱۷.

نعمتی، مرتضی، ذوالقدری، مهناز (۱۳۸۴). مطالعه و شناسایی مقدماتی محل گمانه­زنی در مجموعه دولتخانه صفوی. تابستان. قزوین: اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی (منتشر نشده).

نقی­زاده، محمد (۱۳۷۷). صفات شهر اسلامی در متون اسلامی. هنرهای زیبا، (۴ و ۵)، ۶۱-۴۷.

نقی­زاده، محمد (۱۳۹۲). تاملاتی در مبادی شهرهای اسلامی(در متون و تاریخ). کتاب ماه هنر، ۱۷۸.

ورجاوند، پرویز (۱۳۷۷). سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین. جلد ۲. تهران: نشر نی.

هدایت، محمود (۱۳۷۵). تحلیل مقایسه‌­ای از ویژگی­های شهرهای اسلامی جنوب شرقی اتحاد جماهیر شوروی سابق و شهرهای سنتی ایران. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان)، ۸(۵)، ۸۳-۱۱۲.

یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله (۱۳۸۳). معجم البلدان. ترجمه علی­نقی منزوی. جلد دوم. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).

Taheri, F. H. (1980). Urban elements of traditional Islamic cities. PhD dissertation, Massachusetts Institute of Technology.