معرفی و بررسی ویژگی های سبکی سه رساله از سید محمد نوربخش خراسانی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 56، تیر 1402، صفحه 1-26   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2023.701792

نویسندگان

نرگس افروز¹؛ علی اصغر حلبی^{* 2}؛ احمد رنجبر³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

³استاد گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

نسخه­ های خطی معراجیه، تلویحات و فواید سه رساله از آثار منثور عرفانی تعلیمی دورۀ تیموری است که در قرن هشتم و نهم توسط سید محمد نوربخش خراسانی از صوفیان و عارفان این دوره به نگارش در آمده است. سبک نثر رساله­ های  مذکور بیشتر نثر فنی است،  چرا که نویسنده از تعداد بیشتر کلمات و ترکیبات عربی، آیات و احادیث، اطناب، آرایه­ های ادبی مثل سجع، موازنه، مراعات ­النظیر، اشتقاق، ترادف، واج­ آرایی، تضاد، تلمیح و تشبیه در این رسالات استفاده کرده ­است. وی در رسالۀ معراجیه، معراج پیامبر اکرم (ص) را به روش عرفانی تشریح کرده و معتقد است که پیامبر اکرم (ص) با جسد مثالی، در حالت غیبت به این سفر روحانی رفته و هر آنچه مشاهده کرده، همه صورت­ های مثالی بوده است. از این رساله ۱۱ نسخه در کتابخانه­ های ایران موجود است. رسالۀ تلویحات و فواید تک نسخه­ ای هستند. موضوع رسالۀ تلویحات مقام انبیاء و اولیاء، تفاوت­ ها و شباهت­ های نبی و ولی، اعتقادات غلط علمای ظاهر و عوام­ا لناس دربارۀ انبیاء و اولیا، اثبات اوصاف بشری برای اولیای الله، خوارق عادت، ریاضت­ های جوکیان هندی، اهمیت مقام صحو و محبت در حق اولیای‌الله، رسالۀ فواید دربارۀ آثار گناه و ظلم، تهذیب نفس، توسل به اولیای الله، نقد عقاید افراطی اهل ظاهر دربارۀ تصرفات اولیای الله، صحت علم نجوم و تنزلات عالم غیب است. نویسنده در این پژوهش، به روش کتابخانه­ ای و تحلیلی توصیفی ضمن اشارۀ مختصر به زندگی سید محمد نوربخش خراسانی، نسخه­ های معراجیه، تلویحات و فواید را معرفی و ویژگی­ های رسم­ الخطی و سبکی این آثار را از لحاظ زبانی، بیانی و فکری بررسی کرده است.

کلیدواژه‌ها

سید محمد نوربخش؛ نسخه های خطی؛ معراجیه؛ تلویحات؛ فواید؛ ویژگی های سبکی

مراجع

کتاب‌ها

انوشه، حسن (1376) فرهنگنامۀ ادبی فارسی: گزیده اصطلاحات، مضامین و موضوعات ادب فارسی، دانشنامة ادب فارسی (2)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.

بهار، محمد تقی (1337) سبک‌شناسی، جلد ۳، تهران: انتشارات امیرکبیر.

حلبی، علی اصغر (1377) مبانی عرفان و احوال عارفان، تهران: انتشارات اساطیر.

حلبی، علی اصغر (1386) تاریخ فلسفه در ایران و جهان اسلامی، تهران: اساطیر.

خزائلی، محمد (1379) شرح بوستان سعدی، تهران: انتشارات فخر رازی.

خطیبی، حسین (1366) فن نثر در ادب فارسی، تهران: انتشارات زوّار.

درایتی، مصطفی (1393) فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا)، جلد ۳۶ و ۳۰، تهران: سازمان اسناد و کتابخانة جمهوری اسلامی ایران.

درایتی، مصطفی (1393) فهرست‌وارة دست‌نوشت‌های ایران (دنا)، جلد ۷ و ۳، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه جمهوری اسلامی ایران.

شایگان، داریوش (1387) هانری کربن: آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، ترجمۀ باقر پرهام، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.

شمیسا، سیروس (1379) سبک‌شناسی نثر، تهران: انتشارات میترا.

شوشتری، نورالله (1392) مجالس المومنین، تصحیح ابراهیم عرب‌پور و دیگران، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.

شیبی، کامل مصطفی (1396) تشیع و تصوف تا آغاز سدة دوازدهم هجری، ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران: انتشارات امیرکبیر.

صدقیانلو، جعفر (1351) تحقیق در احوال و آثار سید محمد نوربخشی اویسی، بی‌جا: بی‌نا.

صفا، ذبیح الله (1383) تاریخ ادبیات در ایران، تهران: انتشارات فردوس.

عطار نیشابوری، محمد بن ابراهیم (1378) منطق‌الطیر، به کوشش صادق گوهرین، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

عطار نیشابوری، محمد بن ابراهیم (1385) دیوان عطار نیشابوری، به سعی و اهتمام پروین قائمی، تهران: نشر پیمان.

کربن، هانری (1395) تخیل خلاق در عرفان ابن عربی، ترجمۀ انشالله رحمتی، تهران: جامی.

مایل هروی، نجیب (1369) نقد و تصحیح متون، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.

مشرف، مریم (1389) جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: انتشارات سخن.

نسفی، عزیزالدین (1390) مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، تصحیح و مقدمه ماریژان موله، تهران: انتشارات طهوری.

نوربخش خراسانی، سید محمد، معراجیه، نسخۀ خطی به شمارة ۱۵/ ۱۰۱۹۷، کتابخانة مجلس شورای اسلامی.

نوربخش خراسانی، سید محمد، معراجیه، نسخۀ خطی به شمارة ۱۹/۵۴۷، کتابخانة مجلس شورای اسلامی.

نوربخش خراسانی، سید محمد، تلویحات، نسخۀ خطی به شمارة ۷/۳۹۳۹، کتابخانة مجلس شورای اسلامی.

نوربخش خراسانی، سید محمد، فوائد، نسخۀ خطی به شماره ۸/۳۹۳۹، کتابخانة مجلس شورای اسلامی.

همایی، جلال‌الدین (1389) فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: انتشارات اهورا.

مقالات الگار، حامد. (1391). نوربخشیه. ترجمۀ محمودرضا اسفندیار و جمشید جلالی شیجانی. اطلاعات حکمت و معرفت، 7(4)، 54-56.

جلالی شیجانی، جمشید. (1390). تأثیر آراء ابن‌عربی بر تفکر عرفانی سیدمحمد نوربخش. ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، 7(23)، 30-50. 20.1001.1.20084420.1390.7.23.2.2: dor

جلالی شیجانی، جمشید. (1394). خاتم الاولیا از دیدگاه ابن عربی و سید محمّد نوربخش. پژوهشنامه ادیان، 8(16)،1-31. 20.1001.1.20080476.1394.8.2.1.8: dor

حاجیان‌پور، حمید، حکیمی‌پور، اکبر. (1391). کارکردهای اجتماعی طریقت نوربخشیه از آغاز تا عصر صفوی. پژوهش‌نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، 1(1)، 25-46.

رحیم‌پور، فروغ السادات، شکری، محمود. (1396). مراتب جسم انسان از نگاه صدرالمتالهین، قبسات، 22(83)، 211- 194.

مولوی، محمد شفیع. (1372). نوربخشیان. ترجمة سید محمد مهدی، معارف، 9(3)، 77-108.