نقد جامعه‌شناختی مجموعه داستان کوتاه «خاطره‌های پراکنده» از گلی ترقی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 56، تیر 1402، صفحه 312-338   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.1915327.2136

نویسندگان

منصوره باقری مزرعه¹؛ عبدالرضا مدرس زاده^{* 2}

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد کاشان، دانشگاه آزاد اسلامی، کاشان، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد کاشان، دانشگاه آزاد اسلامی، کاشان، ایران.

چکیده

نقد جامعه‌شناختی ادبیات رشته‌ای علمی است که در ابتدا، با محور قرار دادن محتوا، به استخراج مسائل اجتماعی از خلال آثار ادبی می‌پرداخت. در قرن بیستم، جورج لوکاچ، فیلسوف مجارستانی، تغییرات عمده‌ای در این شیوه ایجاد کرد. در روش ساخت‌گرایی تکوینی لوسین گلدمن، با تکیه ‌بر آرای لوکاچ، شگردهای ادبی متن درکنار محتوای آن بررسی می‌شود و ساختارهای کلی اثر ادبی با ساختارهای اجتماعی که اثر در آن تکوین یافته، در تناظر قرار می‌گیرد. با توجه به اینکه حوزۀ پژوهش‌های موردنظر رمان بوده است، مقالۀ حاضر در نظر دارد با روش توصیفی‌ـ تحلیلی و با رویکرد ساخت‌گرایی تکوینی، به ‌سراغ داستان کوتاه برود و با مطالعۀ موردی مجموعۀ «خاطره‌های پراکنده» از گلی ترقی، چگونگی بازنمایی جامعه در جهان تخیلی یک مجموعه داستان کوتاه را بررسی کند. نتایج به‌دست آمده نشان می‌دهد که اگرچه همۀ داستان‌های مجموعه در یک زمان اتفاق نمی‌افتد، اما کتاب تا حدودی، در محتوا و فرم، با رویدادهای جامعۀ ایران، پس‌از انقلاب و پس‌از جنگ تحمیلی، هماهنگ است و با بیان پیامدهای تعصب در دهۀ اول انقلاب و مدرنیته در دهۀ دوم، مخاطب را به‌طور ضمنی، به تکثرگرایی و دوری از تجمل‌گرایی دعوت می‌کند.

کلیدواژه‌ها

خاطره‌های پراکنده؛ داستان کوتاه؛ ساخت‌گرایی تکوینی؛ گلی ترقی؛ نقد جامعه‌شناختی ادبیات

مراجع

کتاب‌ها

ارشاد، فرهنگ (1394) کندوکاوی در جامعه‌شناسی ادبیات، تهران: آگه.

اسلامی، مجید (1383) میان بی‌نهایت گذشته و بی‌نهایت فردا، نقد و بررسی آثار گلی ترقی، علی دهباشی و مهدی کریمی، تهران: قطره.

پاینده، حسین (1395) داستان کوتاه در ایران (داستان‌های مدرن)، جلد2، تهران: نیلوفر.

ترقی، گلی (1394) خاطره‌های پراکنده، تهران: نیلوفر.

درویشیان، علی‌اشرف، رضا خندان (1383) نقد و بررسی «اتوبوس شمیران»، نقد و بررسی آثار گلی ترقی، علی دهباشی و مهدی کریمی، تهران: قطره.

دهباشی، علی، مهدی کریمی (1383) نقد و بررسی آثار گلی ترقی، تهران: قطره.

زالامانسکی، هانری (1392) بررسی محتواها، مرحله‌ای اساسی در جامعه‌شناسی ادبیات معاصر، درآمدی بر جامعه‌شناسی ادبیات، محمدجعفر پوینده، تهران: نقش جهان.

زرلکی، شهلا (1389) خلسة خاطرات (تحلیل و بررسی آثار گلی ترقی)، تهران: نیلوفر.

زیما، پیرو (1392) روش‌های تجربی و دیالکتیکی در جامعه‌شناسی ادبیات، درآمدی بر جامعه‌شناسی ادبیات، محمدجعفر پوینده، تهران: نقش جهان.

صدر، رویا (1383) طنزی که زندگی است، نقد و بررسی آثار گلی ترقی، علی دهباشی و مهدی کریمی، تهران: قطره.

فتوحی، محمود (1395) سبک‌شناسی(نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها)، تهران: سخن.

فراروتی، فرانکو (1392) لوکاچ، گلدمن و جامعه‌شناسی رمان، درآمدی بر جامعه‌شناسی ادبیات، محمدجعفر پوینده، تهران: نقش جهان.

قبادزاده، ناصر (1381) روایتی آسیب‌شناختی از گسست نظام و مردم در دهة دوم انقلاب، تهران: فرهنگ گفتمان.

کوهلر، اریش (1392) تزهایی دربارة جامعه‌شناسی ادبیات، درآمدی بر جامعه‌شناسی ادبیات، محمدجعفر پوینده، تهران: نقش جهان.

گلدمن، لوسین (1392) جامعه‌شناسی ادبیات، درآمدی بر جامعه‌شناسی ادبیات، محمدجعفر پوینده، تهران: نقش جهان.

گلستان، لیلی (1383) انسان پراکنده، سنت و مدرنیته، نقد و بررسی آثار گلی ترقی، علی دهباشی و مهدی کریمی، تهران: قطره.

مصباحی‌پور ایرانیان، جمشید (1358) واقعیت اجتماعی و جهان داستان (جامعه‌شناسی هنر و ادبیات)، تهران: امیرکبیر.

میرصادقی، جمال (1383) داستان و ادبیات، تهران: آیة مهر.

میرعابدینی، حسن (1392) هشتاد سال داستان کوتاه ایرانی (از 1300 تا 1360)، جلد 1، تهران: کتاب خورشید.

مقالات

جدی تازه کند، رویا، عادل‌زاده، پروانه، پاشایی فخری، کامران. (1397). بررسی مؤلفة زمان در اتوبوس شمیران بر اساس دیدگاه ژرار ژنت. متن پژوهی ادبی، 22(76)، 165-190. Doi: 10. 22054/ltr.2018.8837.

داودی مقدم، فریده. (1387). نقد روانشناختی اجتماعی داستان جایی دیگر، رخسار اندیشه، مجموعه مقالات سومین همایش‌های پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی، مرکز تحقیقات زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس تهران، 1-12.

رحیمیه، نسرین. (1373). نقد و بررسی کتاب (خاطره‌های پراکنده نوشتة گلی ترقی)، ایران نامه، (47)، 564-561.

زیباکلام، صادق، افشاری، داود، اصلانزاده، عبداله. (1388). علل روی کارآمدن آقای خاتمی (دولت اصلاحات 1376) «براساس نظریه توسعه نامتوازن ساموئل هانتینگتون». تحقیقات سیاسی و بین المللی، 1(3)، 51-76.

محمودی فتانه، شرفخواه مژده، پیروز غلامرضا. (1398). ساخت‌گرایی تکوینی گلدمن به‌ مثابه روشی در نقد آثار هنرهای تجسمی (مطالعه موردی عکس‌های دوره قاجار). نقد ادبی، 12(48)، 143-174. 20.1001.1.20080360.1398.12.48.4.1.: Dor

مونسان، فرزانه، خائفی، عباس، تسلیمی، علی، خزانه‌دار، محمدعلی. (1392). اسطوره‌های زن‌محور، مشخصه‌ای سبکی در آثار پارسی‌پور، گلی ترقی و غزاله علیزاده. سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، 6(21)، 496-475.

ناصری، ناصر. (1398). کاربرد واژه در «سمفونی مردگان» و «خاطره‏های پراکنده» از منظر زبان و جنسیّت. پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، 10(35)، 175-190.

یانس، ندا، پاشایی فخری، کامران، عادل‌زاده، پروانه. (1399). بررسی شیءوارگی در آثار زویا پیرزاد با تأکید بر رویکرد جورج لوکاچ. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 12(پیاپی 44)، 43-66. Doi: 10.30495/dk.2020.677299.