بررسی پیوند معنایی در چند غزل از حافظ با تکیه بر نظریّۀ ساختارگرایی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 56، تیر 1402، صفحه 390-409   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.1962431.2546

نویسندگان

امینه معرفتی¹؛ سعید فرزانه فرد^{* 2}؛ حسین نوین³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد سراب، دانشگاه آزاد اسلامی، سراب، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد سراب، دانشگاه آزاد اسلامی، سراب، ایران.

³دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه محقق اردبیلی، تبریز، ایران.

چکیده

از مسائلی که دربارۀ شعر حافظ همیشه مطرح و چالش ­برانگیز بوده، موضوع پیوند معنایی در بین ابیاتِ غزل­ های حافظ بوده است. برخی از موافقان وجود انسجام و پیوند معنایی در ساختار غزل­های حافظ، باور دارند که ابیات غزلیّات حافظ، شاید در نگاه نخست، گسسته به نظر آید؛ ولی دارای انسجام و هستۀ مرکزی است که سایر ابیات یک غزل، با آن ارتباط معنایی دارند. در مقابل آن­ها، برخی هم معتقدند که ابیات در یک غزل، مستقل از هم هستند و هر بیتی معنا و تفسیری مستقل دارد، بنابراین، جستار حاضر با استفاده از روش تحلیل- توصیفی و استفاده از منابع کتابخانه­ ای پیوند معـنایی در پنج غـزل حافـظ را ـ کـه به­ صورت تصادفی انتخاب شده­ اندـ مطالعه کرده است؛ بر اساس این، غزلیات، به طور تصادفی انتخاب شده و مطابق با نظریه ساختارگرایی مورد تحلیل قرار گرفته است. حاصل پژوهش نشان داد که غزلیّات حافظ انسجام معنایی دارند و این انسجام و پیوند، اغلب از­ طریق وجود هستۀ مرکزی در شعر، داشتن تناسب معنایی و مضمون مشترک در تمامی ابیات یک غزل و همچینین مردّف بودن غزل­ها و تکرار واژگان در شعر صورت گرفته است.

کلیدواژه‌ها

حافظ؛ غزل؛ ساختار؛ انسجام معنایی؛ پیوند معنایی

مراجع

کتاب‌ها

قرآن کریم (1384) ترجمۀ مهدی الهی قمشه‌ای، قم: سازمان تبلیغات اسلامی.

اخلاقی، اکبر ( 1376) تحلیل ساختاری منطق‌الطیر عطّار، اصفهان: نشر فردا.

استعلامی، محمد (1388) درس حافظ، تهران: سخن.

اسلامی ندوش، محمدعلی (1374) ماجرای پایان‌ناپذیر حافظ، تهران: انتشارات یزدان.

انوری، حسن (1376) صدای سخن عشق (گزیدۀ غزل‌های حافظ)، تهران: سخن.

براهنی، رضا (1380) طلا در مس، تهران: انتشارات زریاب.

پورنامداریان، تقی (1380) در سایۀ آفتاب، شعرفارسی و ساخت‌شکنی در شعر مولوی، تهران: انتشارات سخن.

پورنامداریان، تقی (1384) گمشدۀ لب دریا، تهران: سخن.

پورنامداریان، تقی (1388) در سایۀ آفتاب، تهران: سخن.

حافظ، شمس‌الدین محمد (1371) دیوان حافظ، به تصحیح علامه قزوینی و قاسم غنی، به کوشش عبدالکریم جربزه‌دار، تهران: اساطیر.

خواندمیر، غیاث‌الدین (1353) حبیب‌السیر، به تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران: کتاب‌فروشی خیام.

رازی، نجم‌الدین (1384) مرصادالعباد، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

ریاحی، محمدامین (1374) گلگشت در شعر و اندیشۀ حافظ، تهران: انتشارات علمی.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1380) ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت، تهران: انتشارات سخن.

شمیسا، سیروس (1376) سیر غزل در شعر فارسی، تهران: انتشارات فردوسی.

علوی مقدّم، مهیار (1381) نظریه‌های نقد ادبی معاصر (صورت‌گرایی و ساختارگرایی)، تهران: سمت.

لاهیجی، شمس‌الدین محمد (1381) مفاتیح‌الاعجاز فی شرح گلشن‌راز، به تصحیح محمدرضا برزگر خالقی و عفّت کرباسی، تهران: انتشارات زوّار.

مجتبّی، مهدی (1379) زلف عالم آرا، تهران: نشر جوانۀ رشد. مرتضوی، منوچهر (1370) مکتب حافظ (مقدمه‌ای بر حافظ‌شناسی)، تهران: مرکز.

همایی، جلال‌الدین (1367) مولوی‌نامه (مولوی چه می‌گوید)، تهران: آگاه.

یثربی، یحیی (1385) آب طربناک تحلیل موضوعی دیوان حافظ، تهران: نشر علم.

مقالات

باباشاهی کوهانستانی، فاطمه، فاضلی، مهبود، فقیه ملک مرزبان، نسرین. (1400). بررسی انسجام معنایی در غزل مظهر همدانی و مقایسه آن با غزل سعدی. مطالعات زبانی و بلاغی، 12(23)، 37-66. doi: 10.22075/jlrs.2020.18910.1588.

عزیزی‌هابیل، مجید، نوری، علی، حیدری، علی، زهره‌وند، سعید. (1398). بررسی شگردهای حافظ در چندمعنایی کردن متن. متن پژوهی ادبی، 23(79)، 30-7. doi: 10.22054/ltr.2017.9 928.1361.