مطالعۀ «مؤلفه های ادبیات غنایی» و «نقش عاطفی زبان» در بافت متنی منظومۀ «گل و نوروز» خواجوی کرمانی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 56، تیر 1402، صفحه 121-143   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.1918771.2166

نویسندگان

غلامحسین خدایار¹؛ احمد حسنی رنجبر^{* 2}؛ اشرف شیبانی اقدم³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

هر یک از انواع ادبی به اقتضای درون‌مایۀ خود شاخص‌های «صوری» و «محتوایی» خاصی را دارند که آن­ ها را از سایر انواع ادبی متمایز می‌سازد. خواجوی کرمانی از جمله شعرایی است که در ساختار منظومه­ های غنایی به جنبۀ حماسی و تعلیمی کلام نیز توجه داشته؛ اما شاخص ­ها و مؤلفه ­های «ادبیات غنایی» در این منظومه­ ها آشکارتر است. این پژوهش به روش توصیفی - تحلیلی درصدد پاسخگویی به این پرسش است که ساختار روایی منظومۀ «گل و نوروز» تا چه اندازه با مؤلفه­ های ادب غنایی از دیدگاه رویکردهای زبان‌شناختی و ادبی قابل انطباق است؟ یافته ­ها حاکی از آن است که در بافت متنی این منظومه «کارکرد شعری و ادبیِ» متن نشان از غلبۀ نقش «عاطفی زبان» بر نقش «ارجاعی» آن دارد. عوامل بسیاری در این منظومه قابل برشمردن هستند که در جهت تقویت «عنصر غنایی» متن مطرح شده ­اند و «بُعد روایی» آن را در وهلۀ بعد قرار داده ­اند. عواملی مانند «ترکیبات و تعبیرات غنایی» ، «توصیفات نرم و لطیف»، «فضای غم ­آلود و انزواطلبی» ، «کنشگری عاشق و معشوق» ، «نداشتن ارجاع برون متنی پیچیده» ، «ساختار نحوی ساده جملات» ، «تک­گویی­های درونی شخصیت اصلی» ، «کاربرد متعدد عناصر بیانی از جمله استعاره و تشبیه» ، «توصیف صحنه­های رزم و بزم» مهم­ترین نمودهای تبلور این نقش در منظومۀ «گل و نوروز» هستند. علاوه بر این نوع پردازش شخصیت ­ها مانند شخصیت «قهرمان» ، «شرور» ، «یاریگر» ، «شاهزاده خانم» ، «خیرخواه و ناصح» و درون­ مایۀ روایت مانند «خواب دیدن»، «سفر»، «وجود موانع بسیار در مسیر وصال» ، «درگیری با اژدها و ...»، نیز با هدف تقویت عنصر غنایی متن به کار رفته ­اند.

کلیدواژه‌ها

نقش شعری و عاطفی زبان؛ مؤلفه های ادب غنایی؛ عناصر صوری و محتوایی؛ منظومۀ گل و نوروز

مراجع

کتاب‌ها

پارساپور، زهرا (1383) مقایسۀ زبان حماسی و غنایی با تکیه بر «خسرو و شیرین و اسکندرنامۀ نظامی»، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

خواجوی کرمانی، ابوالعطاء (1370) مثنوی گل و نوروز، به اهتمام و کوشش کمال عینی، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

ذوالفقاری، حسن (1392) یکصد منظومۀ عاشقانۀ فارسی، تهران: انتشارات چرخ.

رستگار فسایی، منصور (1380) انواع شعر فارسی، جلد 2، شیراز: نشر نوید.

شمیسا، سیروس (1386) انواع ادبی، تهران: نشر میترا.

صورتگر، لطفعلی (1384) ادبیات غنایی ایران، تهران: نشر دانشگاه تهران.

مقالات

پورنامداریان، تقی. (1386). انواع ادبی در شعر فارسی. پژوهش‌های دستوری و بلاغی، 2(3)، 7-22. doi: 10.22091/jls.2007.389.

ذاکری کیش، امید. (1396). داستان‌های عاشقانه؛ گونه غنایی یا روایی؟. زبان و ادب فارسی، 70(235)، 39-56. 20.1001.1.22517979.1396.70.235.3.5. : dor

ذاکری کیش، امید. (1398). مؤلفه‌های زبان غنایی در تغزلات فرخی سیستانی. متن‌شناسی ادب فارسی، 11(2)، 95-109. doi: 10.22108/rpll.2018.112759.1372.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1372). انواع ادبی و شعر فارسی. خرد و کوشش، 4(11و12)، 4-9.

فرضی، حمیدرضا، فخیمی فاریابی، فرناز. (1396). ریخت‌شناسی منظومۀ گل و نوروز خواجوی کرمانی، براساس نظریۀ ولادیمیر پراپ. فنون ادبی، 9(2)، 119-132. doi: 10.22108/ liar.2017.93862

ناشر، پونه، وفایی، عباسعلی. (1398). تحلیل زبان غنایی غزلی از حافظ. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 11(39)، 13-30.