بررسی گونه شناسی پیمان و بازنمایی کارکردهای آن در خمسۀ نظامی گنجوی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 56، تیر 1402، صفحه 266-285   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.1921862.2191

نویسندگان

سمانه وطن دوست¹؛ حسن بساک^{* 2}؛ رضا اشرف زاده³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

³استاد گروه زبان و ادبیات فارسی،واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.

چکیده

خمسۀ نظامی گنجوی شامل مجموعه ­های متنوعی در انواع ادب غنایی، عرفانی، اخلاقی و ... است. شاعر در هر یک از منظومه ­ها به فراخور درک و بینش مخاطب به مسائلی پرداخته و بخشی از باورها و آیین­ های جامعۀ بشری به ویژه ایرانیان را شرح داده است. یکی از این آداب، عقد پیمان و سوگند یاد کردن ضمن آن است که در ساختار فکری نظامی، گاهی جنبه­ ای دووجهی دارد و گاهی در سطح روساخت متوقف می­ شود. در پژوهش حاضر با استناد به منابع کتابخانه­ا ی و روش توصیفی- تحلیلی، انواع پیمان و کارکردهای آن در خمسۀ نظامی کاویده و بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان می­ دهد که در یک نگاه کلی، پیمان­ ها به دو دستۀ مکتوب و غیرمکتوب تقسیم می ­شوند. نوع مکتوب آن، شامل پیمان­ های سیاسی- امنیتی و پیوند زناشویی است. نوع غیرمکتوب زیرشاخه ­هایی دارد که عبارت است از: پیمان­ های اخلاقی (رعایت آزرم و وفاداری)، شهریاری، انگیزشی، همکاری، صلح و انقیاد، زینهارخواهی، الهی، رازگویی و وفاداری به شاه. تنوعی که در این دسته­ بندی وجود دارد، تأیید می­ کند که پیمان در خمسۀ نظامی، صرفاً امری اجتماعی نیست و مقوله ­های شناحتی و معرفتی، اخلاقی و تعلیمی، سیاسی و امنیتی، دینی و اعتقادی و ... با آن ارتباط دارد.

کلیدواژه‌ها

نظامی گنجوی؛ خمسه؛ پیمان؛ سوگند؛ انواع و کارکردها

مراجع

کتاب‌ها

آموزگار، ژاله (1390) زبان، فرهنگ و اسطوره، تهران: معین.

اعتمادمقدم، علیقلی (1352) پادشاهی و پادشاهان از دید ایرانیان بر بنیاد شاهنامۀ فردوسی، تهران: ادارۀ فرهنگ عامه و وزارت فرهنگ و هنر.

انوری، حسن (1381) فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن.

دهخدا، علی‌اکبر (1377) لغت‌نامه، تهران: دانشگاه تهران.

رضی، هاشم (1381) آیین مهر، تهران: بهجت.

کیانی، حسین (1371) سوگند در ادب فارسی، تهران: دانشگاه تهران.

نظامی، یوسف بن الیاس (1314) لیلی و مجنون، به کوشش حسن وحیددستگردی، تهران: ارمغان.

نظامی، یوسف بن الیاس (1315) هفت‌پیکر، به کوشش حسن وحیددستگردی، تهران: ارمغان.

نظامی، یوسف بن الیاس (1316) شرف‌نامه، به کوشش حسن وحیددستگردی، تهران: ارمغان.

نظامی، یوسف بن الیاس (1320) مخزن‌الاسرار، به کوشش حسن وحیددستگردی، تهران: ارمغان.

نظامی، یوسف بن الیاس (1378) خسرو و شیرین، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.

نظامی، یوسف بن الیاس (1388) اقبال‌نامه، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.

هینلز، جان (1385) شناخت اساطیر ایران، ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: چشمه و آویشن.

مقالات

آموزگار، ژاله. (1379). پیمان. بخارا، (13و14)، 17-8.

جلالی، حسین. (1396). پژواک ستایش راستی‌گفتار و نکوهش دروغ در نامۀ باستان و متون اوستایی و پهلوی. زبان و ادبیات فارسی، 13(11)، 120-138.

حسام‌پور، سعید، دهقانی، ناهید. (1387). بررسی ‌تحلیلی گونه‌های ‌پیمان و سوگند در شاهنامۀ ‌فردوسی. پژوهشنامه ادب غنایی، 6(11)، 37-66. doi: 10.22111/jllr.2008.919.

دشتی، نصرالله، رضائی، مهدی. (1398). بررسی ساختار پیمان‌ها در آثار حماسی و پیوند آن با باورهای اسطوره‌ای و دینی. پژوهشنامه ادب حماسی (فرهنگ و ادب سابق)، 15(1)، 119-147. 20.1001.1.23225793.1398.15.1.5.2 .: dor

رحیمی، سید مهدی، پناهی، نعمت‌الله. (1386). پیمان و پیمان‌داری در شاهنامۀ فردوسی. نامۀ پارسی، 12(1و2)، 73-57.

عریان، سعید. (1378). آفرین پیمان پهلوان یا پیمان کد خدایی. متن پژوهی ادبی، 4(9.10)، 49-60. doi: 10.22054/ltr.2000.6205.

نوید بازرگان، محمد، خادم ازغدی، مریم. (1392). «اخلاق زناشویی» در شاهنامه فردوسی و بررسی ریشه‌های آن در متون کهن. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 5(18)، 131-145.