کاربرد تمثیل در ساختن وجه تسمیه

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 4، دوره 15، شماره 55، اردیبهشت 1402، صفحه 84-101   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/jpll.2023.1981693.1296

نویسندگان

محمد محمدی ملک آبادی¹؛ مهرداد چترائی عزیزآبادی^{* 2}؛ قربانعلی ابراهیمی³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

²استادیار زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

چکیده

برخی از شاعران و نویسندگان در مطاوی اشعار و نوشته‌هایشان، برخی از کلمات را ریشه‌شناسی کرده و وجه تسمیة آن‎ها را نشان داده‌اند. بررسی، تحلیل و طبقه‌بندی این وجه تسمیه‌ها، بیانگر نوع نگاه آنان به چگونگی ساختِ کلمات است. شیوه‌های ساخت وجه تسمیه نیز متنوع است؛ از توجه به ریشة لغات گرفته تا رجوع به عقاید عامیانه و از رویدادهای تاریخی تا تخیلات شاعرانه و... . از آنجا که بررسی کاربرد تمثیلها در ساختن وجوه تسمیه ضرورت دارد، هدف از این پژوهش بررسی کاربرد انواع تمثیل در ارائة وجه تسمیه است. ما در این مقاله برآنیم که ابتدا شیوه های گوناگون ساخت وجه‌ تسمیه را بیان کنیم و برای هرکدام شواهد مثالی از کتب و دواوین شعرا- تا قرن ششم- بیابیم و در ادامه انواع تمثیل را معرفی کنیم و پس از آن نمونه هایی از وجه تسمیه‌هایی را که بر پایة تمثیل ساخته شده‌است ذکر کنیم. در این پژوهش می خواهیم به این پرسش پاسخ دهیم که: کارکرد انواع تمثیل در ساخت و ارائة وجه تسمیه به چه اندازه است؟ هر چند کتابها و مقالات متعددی دربارة تمثیل و نیز وجوه تسمیه نوشته شده‌است اما تاکنون پژوهشی دربارة کارکرد تمثیل در ساخت وجه تسمیه منتشر نشده‌است. این تحقیق به شیوة کتابخانه‌ای انجام شده و رویکردی توصیفی – تحلیلی دارد. بر اساس یافته‌های پژوهش، وجه تسمیه‌های ارائه شده عموماً بر پایه تمثیل عام (تشبیه) است و نویسندگان و شعرا کمتر از تمثیلهای خاص همچون تشبیه تمثیل و تمثیل روایی استفاده کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها

وجه تسمیه؛ تمثیل؛ تشبیه

مراجع

قرآن کریم

ابوالقاسمی، محسن (1389) ریشه‌شناسی، تهران: ققنوس

اسعد گرگانی، فخر الدین (1337) ویس و رامین، به تصحیح محمد جعفر محجوب، تهران: اندیشه

برهان، محمد حسین بن خلف تبریزی، (1357) برهان قاطع، به اهتمام محمد معین، تهران: امیر کبیر

بهار، محمدتقی (1314) (تصحیح و تعلیقات) تاریخ سیستان، مؤلف گمنام، تهران: کلاله خاور

تسلیمی، علی و میرمیران، مجتبی (1384) «ویس و رامین و ریشه شناسی کهن»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، شماره 3

توکلی مقدم، غلامحسین (1375) وجه تسمیة شهرهای ایران، تهران: نشر میعاد

حسن دوست، محمد (1395) فرهنگ ریشه شناختی زبان فارسی، چ سوم، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی

خاقانی شروانی (1368) دیوان، به تصحیح ضیاء الدین سجادی، چ سوم، تهران: زوار

خرمشاهی، بهاء الدین (1371) حافظ نامه،2 جلد، چ، تهران: انتشارات علمی فرهنگی

خیام، عمر (1312) نوروزنامه، به تصحیح مجتبی مینوی، تهران: کتابخانه کاوه

دهخدا، علی اکبر (1373) لغتنامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران

رضایی، احترام (۱۳۹۸)، «معرفی انواع تمثیل فشرده و جستجوی ردپای آن در شعر نخستین شاعران زبان فارسی» مجله علمی شعر پژوهی (بوستان ادب) دانشگاه شیراز، سال یازدهم، شماره دوم (پیاپی ۴۰) صص ۱۰۱ - ۱۲۲

رضایی جمکرانی، احمد (۱۳۹۴)، «تشبیه تمثیل و استعاره تمثیلی در کتب بلاغی»، ادب پژوهی، شماره ۳۴، صص ۳۳ – ۵۰

شمیسا، سیروس (۱۳۸۶) بیان (ویرایش سوم) تهران: میترا

عطار، فریدالدین (1356) منطق الطیر، به اهتمام سید صادق گوهرین، چ سوم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر

غفرانی، علی، شجاع قلعه دختر، راضیه (1392) «جغرافیای تاریخی سرزمین مکران»، مطالعات اسلامی: تاریخ و فرهنگ، شماره 92، صص 133-151

فتوحی، محمود (۱۳۸۴)«تمثیل، ماهیت، اقسام، کارکرد» مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم تهران، سال ۱۲ و ۱۳ شماره ۴۷ - ۴۹ صص ۱۴۷- ۱۷۱

فردوسی، ابوالقاسم (1388) شاهنامه، به کوشش سعید حمیدیان، بر اساس چاپ مسکو، چ پانزدهم، تهران: قطره

------- (1363) شاهنامه، به تصحیح دکتر محمد دبیرسیاقی، چ سوم، تهران: علمی

قدکساز، محمد (1375) وجه‌تسمیة شهرهای ایران، تهران: گلگشت

کزازی، میر جلال الدین (1385)، نامه باستان، جلد اول، تهران: سمت

کسروی، احمد (1335) نام‌های شهرها و دیه‌های ایران، چ سوم، تهران: مؤسسه مطبوعاتی شرق

محمودپور، محمد و همکاران (1396) «تأثیر عوامل جغرافیایی در شکل‌گیری و وجه‌تسمیة رشت»، فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش نامۀ تاریخ اسلام، شماره بیست و پنجم، صص 111-97

معین، محمد (1371) فرهنگ فارسی، 6 جلد، چ هشتم، تهران: امیر کبیر

موسوی بجنوردی، محمد کاظم (1387) دانشنامه بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی

میبدی، رشیدالدین (1357) کشف الاسرار و عده الابرار، به اهتمام علی اصغر حکمت، 10 جلد، چ دوم، تهران: امیر کبیر

ناصر خسرو قبادیانی (1375) سفرنامه، به تصحیح محمد دبیرسیاقی، چ ششم، تهران: زوار

نصرالله منشی، ابوالمعالی (1343) کلیله و دمنه، به تصحیح و توضیح مجتبی مینوی، تهران: دانشگاه تهران

نوروزی، جهانبخش (۱۳۸۴)«بحث و پژوهشی دیگر در سه مطلب بیانی (استعاره کنایی، تبعیه و تشبیه تمثیل) فصلنامه تخصصی زبان و ادبیات فارسی، سال 1 شماره ۳ صص ۱۱ – ۳۳

هروی، جواد (1387) «ملوک خوارزم (آفریغی) از آغاز تا ظهور سامانیان»، پژوهشنامة تاریخ، شمارة دهم، صص 33-5

هروی، موفق الدین ابو منصور علی (1346) الابنیه عن حقایق الادویه، به تصحیح احمد بهمنیار، تهران: دانشگاه تهران