پژوهش‌های باستان‌شناسی در محوطه‌های باستانی درۀ رودخانه سیروان؛ شهرستان‌های سنندج و سروآباد استان کردستان

پیام باستان‌شناس

مقاله 8، دوره 14، شماره 27، اسفند 1401، صفحه 155-185   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/peb.2023.702228

نویسندگان

شکوه خسروی^{* 1}؛ سامان مصطفی پور²؛ فرهاد فتاحی³

¹دانش‌آموخته دکتری باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

²دانش آموخته کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.

³دانش‌آموخته کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.

چکیده

بررسی باستان‌­شناختی بخشی از درۀ رودخانۀ سیروان در حد فاصل شرق شهرستان سروآباد و غرب شهرستان سنندج در جنوب­ غربی استان کردستان طی مهرماه ۱۳۹۶ به انجام رسید. منطقۀ مورد بررسی با ارتفاعات متعددی که پوشیده از درختان بلوط و بَنه است محصور شده­ و دره، شکلی V مانند به خود گرفته که عرض اندک و شیب تندی دارد. این وضعیت شرایط ایده‌­آلی برای شکل‌­گیری محوطه­‌ها و استقرارهای انسانی نیست و به همین دلیل، پیش از بررسی نیز انتظار کشف محوطه‌­های متعدد، منطقی نبود. این بررسی­ تنها نواحی آبگیر سد نی ­آباد را در بر می­‌گرفت، که در نتیجۀ آن مجموعاً ۱۱ محوطه شناسائی گردید. قدیمی‌­ترین محوطه به دورۀ اشکانی تعلق دارد و یافته­‌های کهن­‌تری از این بررسی به دست نیامد. از این دوره ۶ محوطه شناسائی شده است. پس از این دوره، یافته‌­هایی از قرون ۴ تا ۶ هجری قمری تنها در یک محوطه شناسایی شد. کمبود محوطه­‌های باستانی در محدودۀ دره به احتمال زیاد با جریان­های زمین‌­ریخت‌­شناسی و وضعیت توپوگرافی دره در ارتباط است تا هرچیز دیگر. فقدان اراضی قابل کشاورزی، سنگلاخی بودن منطقه و شیب بیش از حد اراضی واقع در دره باعث شده تا در سرتاسر منطقه تنها ۹ محوطه باستانی و دو گورستان شکل بگیرد. قرارگیری در شیب دامنه­‌ها و تک‌دوره‌­ای بودن محوطه‌­ها باعث گردیده در اغلب محوطه­‌ها ما تنها شاهد وجود شمار اندکی قطعه سفال باشیم که به ظاهر در بستری طبیعی و فاقد هر گونه نهشتۀ باستان­‌شناختی پراکنده هستند. برای شناخت محوطه­‌های در خطر دره طی طرح عمرانی، چهار مورد از آنها مورد گمانه‌­زنی قرار گرفت که سه محوطه دارای بقایای استقرار فصلی بود و در محوطۀ ده کهنۀ ۱، گورستانی از دورۀ اشکانی آشکار گردید که یک گور چاله­‌ای ساده و یک گور خمره‌­ای از کاوش آن آشکار گردید. ظاهراً در طول تاریخ به دلایل پیش گفته، درۀ رودخانۀ سیروان در محدودۀ روستاهای نگل تا نی ­آباد دارای استقرارهای متعدد و چندان مهمی نبوده و با توجه به شرایط محیطی و توپوگرافی شاهد آبادانی و رونق این نواحی نیستیم. الگوی پراکندگی مکان­های باستانی و وضعیت ظاهری نهشته‌­های باستان‌­شناختی نشان می‌­دهد که الگویی مشابه با امروز در منطقه حکمفرما بوده است. در حال حاضر، در شش ماه از سال، مردم منطقه در خانه­‌ها و اتراقگاه‌­های پراکنده واقع در زمین کشاورزی و باغ خود در حاشیۀ رودخانه زندگی­ می­‌کنند و طی فصل سرد سال به روستا باز­می‌­گردند. بدون تردید، این الگو به دلیل محدودیت­‌های زیست‌محیطی شکل گرفته و ادامه یافته است. 

کلیدواژه‌ها

کردستان؛ سروآباد؛ سد نی آباد؛ دورۀ اشکانی؛ استقرار فصلی؛ گورستان؛ گور خمره

مراجع

آذرنوش، مسعود (1354). کاوش­های گورستان محوطه سنگ شیر. در گزارش­های سومین مجمع سالانۀ کاوش­ها و پژوهش­های باستان­شناسی در ایران، زیر نظر فیروز باقرزاده. تهران: مرکز باستان­شناسی ایران، 70- 51.

آذرنوش، مسعود (2535). دومین فصل کاوش در محوطه باستانی سنگ شیر در همدان (1354). در گزارش­های چهارمین مجمع سالانۀ کاوش­ها و پژوهش­های باستان­شناسی در ایران، زیر نظر فیروز باقرزاده. تهران: مرکز باستان­شناسی ایران، 40- 59.

بیگلری، فریدون، شیدرنگ، سونیا، رحمتی، مرتضی، مشکور، مرجان، ساعدموچشی، امیر، قسیمی، طاهر، زارع، سپهر، اکبری، مسعود، حسین تهرانی، ندا، محمدی، سیروان، نصراللهی، صلاح، داوودی، حسین، امیری، سریه، فتحی، هما، عبدالله ­پور، محمد (1395). بررسی و کاوش نجات بخشی در محدودۀ سد داریان، اورامان (هورامان)، کردستان و کرمانشاه. در گزارش‌های پانزدهمین گردهمایی سالانۀ باستان­شناسی ایران، 15 تا 17 اسفند 1395، به کوشش حمیده چوبک. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، 54- 49.

بهنیا، علی (1395). گزارش گمانه­زنی به منظور تعیین عرصه و حریم تپه عبدالله بگ ترخان ­آباد مریوان. مرکز اسناد ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کردستان (منتشر نشده).

جوانمردزاده، اردشیر، دارابی، حجت، ناصری، رضا (1390). بررسی باستان­شناسی محدودۀ سد آزاد، استان کردستان. پیام باستان­شناس، 8(15)، 75- 92.

خسروی، لیلا (1387). کاوش در محوطه­های لوشته و حاجی­آباد حوزۀ آبگیر سد آزاد مریوان- کردستان. تهران: آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

رضوانی، حسن (1385). آتشکدۀ شیان. بروشور منتشر شده توسط پایگاه میراث فرهنگی محور ساسانی کرمانشاه- قصرشیرین.

رهبر، مهدی (1390). آرامگاه زیرزمینی الیمایی در صالح داوود. در نامور نامه، مقاله­هایی در پاسداشت یاد مسعود آذرنوش، به کوشش فهیمی، حمید و کریم علیزاده. تهران: ایران نگار، 289-314.

ساعدموچشی، امیر، آذرشب، علی، غفاری، زهرا (1391). تپه سر قلعه: شواهدی از سفال اوروک در استان کردستان و ارتباط آن با مسیرهای ارتباطی بین‌النهرین. پیام باستان­شناس، 9(18)، 37- 48.

ساعدموچشی، امیر، رحمتی، مرتضی، آذرشب، علی، عبدالله­پور، محمد (1393). بررسی پارینه‌­سنگی در شهرستان­های کامیاران و سرو­آباد، کردستان، 1391. در مقاله­‌های کوتاه دوازدهمین گردهمایی سالانۀ باستان­شناسی ایران، 29 تا 31 اردیبهشت 1393. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی. ویراستۀ کوروش روستایی و مهران غلامی، 244-247.

ساعدموچشی، امیر، محمدی قصریان، سیروان، زمانی­دادانه، مرتضی، خسروی، سلمان و امیری، سریه (1395) کاوش نجات بخشی محوطه سرچم روستای روآر، محدودۀ سد داریان، اورامان، کردستان. در گزارش­های پانزدهمین گردهمایی سالانۀ باستان­شناسی ایران، 15 تا 17 اسفند 1395، به کوشش حمیده چوبک. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، 662- 666.

ساعدموچشی، امیر، نیکزاد، میثم، زمانی­دادانه، مرتضی، سیف­پناهی، مژگان، محمدی قصریان، سیروان، دادیو، حسین (1395). کاوش نجات بخشی محوطه برده مار در محدودۀ سد داریان، اورامان، استان کردستان. در گزارش­های پانزدهمین گردهمایی سالانۀ باستان­شناسی ایران، 15 تا 17 اسفند 1395، به کوشش حمیده چوبک. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، 667- 672.

ساعدموچشی، امیر، نصراللهی، صلاح، حدادیان، فریاد (1394). گمانه­زنی به منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم تپه سرقلعه سروآباد. در گزارش­های چهاردهمین گردهمایی سالانۀ باستان­شناسی ایران، 16 تا 18 اسفند 1394، به کوشش حمیده چوبک. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، 230- 227.

شیدرنگ، سونیا، بیگلری، فریدون، داوودی، حسین، شریفی، هادی، فتحی، هما، رحمتی، مرتضی، زارعی، سپهر، قسیمی، طاهر (1389). کاوش­های نجات بخشی در مکان­های پارینه­سنگی هجیج (محدودۀ سد و نیروگاه داریان)، پاوه، کرمانشاه. در گزارش­های پانزدهمین گردهمایی سالانۀ باستان­شناسی ایران، 15 تا 17 اسفند 1395، به کوشش حمیده چوبک. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، 372- 366.

علی­بیگی، سجاد (1389). از سرگیری پژوهش­های باستان­شناختی در محوطۀ پارتی بیستون. پژوهش­های باستان شناسی مدرس، 2(3)، 39-69.

قسیمی، طاهر، اکبری، مسعود، قاسمیان، مجتبی، قسیمی، آکام، قدری، محمدرضا، داودی، حسین، عزیزی، اقبال، رضاقلی، محمدرستگار (1395). کاوش نجات بخشی یک گور عصر آهن در روار، محدودۀ سد و نیروگاه داریان، هورامان، کردستان. در گزارش‌های پانزدهمین گردهمایی سالانۀ باستان­شناسی ایران، 15 تا 17 اسفند 1395، به کوشش حمیده چوبک. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، 499- 504.

کامبخش­فرد، سیف­الله (1377). گور خمره­های اشکانی، (پیوست شماره 1 مجلۀ باستان­شناسی و تاریخ). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

کامبخش­فرد، سیف­الله (1386). کاوش­ها و پژوهش­های باستان­شناسی و احیاء معماری معبد آناهیتای کنگاور و تاق گرا، جلد اول. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، پژوهشکدۀ باستان­شناسی.

کریمی، زاهد، سیف­پناهی، مژگان (1392). گزارش شناسائی و بررسی باستان­شناسی دهستان­های ژریژه و پایگلان شهرستان سروآباد. آرشیو ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کردستان (منتشر نشده).

محمدی­فر، یعقوب و مترجم، عباس. (1381). گزارش بررسی و شناسایی شهرستان مریوان. آرشیو ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کردستان (منتشر نشده).

محمدی­فر، یعقوب، هژبری نوبری، علیرضا (1383). نگرشی بر آئین تدفین گور خمره­ای دوران اشکانی در حاشیۀ غربی زاگرس مرکزی (مریوان). پیام باستان­شناس، ۱(پیش شمارۀ دوم)، 29- 42.

محمدی­فر، یعقوب، صراف، محمدرحیم (1383). نگرشی بر آئین تدفین گور خمره­ای دوران اشکانی در حاشیۀ غربی زاگرس مرکزی (مریوان). مجلۀ مطالعات ایرانی، 3(6)، 62-51.

معصومیان، محمد و رحیمی گلوگاهی، مرضیه. (1391). باستان­شناسی استان کردستان. در مجموعه مقالات هشتاد سال باستان­شناسی ایران، به کوشش یوسف حسن زاده و سیما میری. تهران: پازینه و موزه ملی ایران، 421-434.

معصومیان، محمد، احمد، زیاد، گنجاییان، حمید، کرپنر، یانوشا، بهنیا، علی، کسرایی، نادر (1401). ارزیابی تاثیرپذیری مخاطرات محیطی در آسیب­پذیری گورستان­های خمره­ای اشکانی مریوان (مطالعۀ موردی: گورستان زردویان). پیام باستان­شناس، 14(26)، 21-1.

Biglari, F. Shidrang, S. (2019). Rescuing the Paleolithic Heritage of Hawraman, Kurdistan, Iranian Zagros. Near Eastern Archaeology, 82(4), 226- 235.

Keall E. J., and Keall, M. J. (1981). The Qal'e-Yazdigird Pottery: A Statistical Approach. Iran XIX, 33-80.

Ghasimi, T., Akbari, M., Ghasemian, M., Ghasimi, A., Ghadri, M., Bahrololoumi Shapurabadi, F., Fujisava, A., Davoudi, H., Manca, L., Salehvand, N., Azimi, M., Azizi, E., and Agha Ali Gol, D. (2021). Ruwar Tomb: New Insights into Mateial Culture, urial Practice and Bioarchaeology of the Iron Age Communities in the Hawramman Mountains, Kurdistan, Iran. Bulletin of the Miho Museum, 21, 111- 122.

Hodder, I. and Orton, C. (1976). Spatial Analysis in Archaeology. Cambridge: Cambridge University Press.

Mohammadifar, Y. and Motarjem, A. (2009). Settlement Continuity in Kurdistan. Antiquity 82 (317), Project Gallery. 

Plog, S., Plog, F., and Wait, W. (1978). Decision making in modern survey. In M. B. Schiffer (ed.)., Advances in Archaeological Method and Theory. New York: Academic Press, 384-421.

Salimi, S., Dehpahlavan, M., and MacGinnis, J. (2021). A Survey on Parthian Pithos Cemeteries on The Western Bank of the Little Zab River, Sardasht Region, Northwest Iran. Iran, 1-19.