روان‌اسطوره ‎شناسی در ادبیات نمایشی (مطالعۀ موردی؛ اسطوره‌سنجی بهرام بیضایی با روش نقد اسطوره‌ای ژیلبر دوران)

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 5، دوره 19، شماره 71، تیر 1402، صفحه 135-166   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2023.702446

نویسندگان

بهروز عوض پور¹؛ الهام ابراهیمی ناغانی^{* 2}

¹دکترای تخصصی پژوهش هنر، دانشگاه هنر اصفهان

²کارشناس ارشد هنرهای نمایشی، دانشگاه تهران

چکیده

پژوهش پیش رو به روش توصیفی ـ تحلیلی، بر آن است تا روش نقد اسطوره‌ای ژیلبر دوران را بر آثار نمایشی بهرام بیضایی (نمایشنامه و فیلمنامه) اعمال نماید و از این مسیر به اسطوره‌سنجی نویسنده یا الگوی اسطوره‌ایِ پسِ پشت این آثار نائل آید. این مهم از مسیر فرایند سه‌گانۀ اسطوره‌شناسی، با تکیه بر متن و تدقیق در مهم‌ترین اثر هنرمند و تشخیص خرده‌اسطورۀ کانونی آثار وی به انجام رسید. روان‌سنجی با تکیه توأمان بر متن و فرامتن (ردیابی خرده‌اسطورۀ یافت‌شده در دیگر آثار نویسنده، زندگی شخصی ـ حرفه‌ای هنرمند و تشخیص عقدۀ شخصی نویسنده) و کنار هم‌گذاری مجموعۀ یافته‌ها، به کشف اسطورۀ شخصی و فراشخصی هنرمند نائل می‌شود. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که خرده‌اسطورۀ کانونی آثار بیضایی عبارت است از: برخوانی گذشته برای ساخت آینده، ستیز با ستم و جهل و هر آنچه مانع باروری مام میهن باشد، و در صورت لزوم قربان شدن برای نیل به این باروری و بر همین سیاق، زندگی در برابر مرگ، و زنانگی در حکم منشأ زندگی. عقدۀ شخصی وی نیز تثبیت‌شدگی و توقف در گذار از ساحت خیالی به ساحت نمادین ژاک لکان و اسطورۀ شخصی او ایزدبانو آناهیتا است.

کلیدواژه‌ها

روان‌اسطوره‌شناسی؛ نقد اسطوره‌ای؛ ژیلبر دوران؛ اسطوره‌سنجی؛ بهرام بیضایی

مراجع

افشار، مریم و اکبر شامیان ساروکلایی.1392. «نقش اسطوره و جنسیت (نقش زن) در سینمای بهرام بیضایی». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س 9. ش33. صص137-117.

20.1001.1.20084420.1392.9.33.5.9

امیری، نوشابه. 1388. بهرام بیضایی؛ جدال با جهل. چ1. تهران: ثالث.

بسنج،دانیال و آزاده حکمی. 1398. «نقد اسطوره‌ای اثری منتخب از اریک امانوئل اشمیت بر اساس روش ژیلبر دوران». نشریۀ علمی پژوهش‌های زبان و ترجمۀ فرانسه.سال1. ش 1. صص254-239.

بیضایی، بهرام. 1382. پرده‌خانه. چ 8. تهران: روشنگران و مطالعات زبان.

ــــــــــــ . 1383 الف. شب هزار و یکم. چ 2.تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

ــــــــــــ . 1383 ب. فتحنامۀ کلات. چ4. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

ــــــــــــ . 1364. باشو غریبۀ کوچک. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

بیضایی،بهرام. 1385. ندبه. چ 2. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

ــــــــــــ . 1358.مرگ یزدگرد. کتاب جمعه. س1.ش 15، تهران.

پاینده،حسین. 1388. «نقد شعر زمستان از منظر نظریۀ روانکاوی لاکان». فصلنامۀ زبان و ادب پارسی. ش42. صص46-27.

تک‌سایه، ندا، عطاءالله کوپال و میترا علوی‌طلب. 1400. «نگرشی نو بر نقش اسطوره در ادبیات نمایشی فانتزی دورۀ معاصر ایران با توجه به نمایشنامۀ چهارصندوق بهرام بیضایی». نشریۀ پژوهش در هنر و علوم انسانی. پیاپی36 صص11-24.

حسینی، مریم و مریم نوری. 1397. «اسطوره‌سنجی در پنج نمایشنامۀ منتخب از نغمه ثمینی براساس روش ژیلبر دوران». زن در فرهنگ و هنر. دورۀ10. س3. ش10. صص381-398.

حقیقی، شهین و کاووس حسن‌لی. 1388. «تحلیل شخصیت زن در نمایشنامۀ پرده‎خانه اثر بهرام بیضایی». پژوهشنامۀ فرهنگ و ادب. س 5. ش8. صص 98-60.

دادَگی، فرنبغ. 1380. بندهش. گزارش مهرداد بهار. چ2. تهران: توس.

دومزیل، ژرژ. 1385. اسطوره و حماسه در اندیشۀ ژرژ دومزیل. ترجمۀ جلال ستاری. چ2. تهران: مرکز.

عناصری، جابر. 1361. «دردانه‎های خلوت اهورایی؛ «بغدخت آناهیتا»، آب‌بانوی محبوب و ملکۀ انهار؛ فغفور آذر، گرمابخش جان‌ها و پایندۀ آتش‌ها». نشریۀ چیستا. س 2. ش 17و18. صص436-410.

عوض‌پور، بهروز و بهمن نامور مطلق.1393. «ژیلبر دوران و نقد اسطوره‌ای، پیکرۀ مطالعاتی: رمان قلب سگی اثر میخاییل بولگاکف». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س10. ش37. صص205-235.

20.1001.1.20084420.1393.10.37.7.6

عوض‌پور، بهروز، سهند محمدی خبازان و ساینا محمدی خبازان. 1398. روان‌اسطوره‌شناسی‌های هنری. چ‌1. تهران: سخن.

فریزر، جیمز جورج. 1384. شاخۀ زرین، پژوهشی در جادو و دین. ترجمۀ کاظم فیروزمند. چ2. تهران: آگه.

قوکاسیان، زاون. 1378. مجموعۀ مقالات در نقد و معرفی آثار بهرام بیضایی. چ 3. تهران: آگه.

کاوه، علیرضا. 1398. بهرام بیضایی و وقتی همه خوابیم. چ1. تهران: نیلا.

گویری، سوزان. 1379.آناهیتا در اسطوره‌های ایران. چ 2. تهران: ققنوس.

مالمیر، محمدابراهیم و سحر یوسفی. 1397. «ثنویت قدرت در بن‌مایه‌های تثلیث اوستا». معرفت ادیان. س10. ش1. صص83-65.

ماهری، الهام و فتانه محمودی. 1397. «تجلی اسطوره در نمایشنامۀ ضحاک غلامحسین ساعدی با رویکرد اسطوره‌سنجی ژیلبر دوران». نخستین همایش ملی تحقیقات ادبی با رویکرد مطالعات تطبیقی. تهران.

محسنی، علاء. 1399. عیّار تنها. بخش مستند رادیو فردا. آلمان.

محمدی، ابراهیم و مریم افشار. «ترجمان تصویری زمان اسطوره‌ای در سینمای بیضایی». نقد ادبی. س7. ش25. صص210-185.

مزداپور، کتایون. 1378. بررسی دست نویس م.او.29: داستان گرشاسپ، تهمورس، جمشید،گِلشاه و متن‌های دیگر. تهران: آگاه.

نامور مطلق، بهمن. 1388. «اسطوره‌سنجی نزد ژیلبر دوران، مورد کاربردی آثار خاویر دومستر».  نقد زبان و ادبیات خارجی (پژوهشنامۀ علوم انسانی). س1، ش2. صص111-127.

ــــــــــــــ . 1392. درآمدی بر اسطوره‌شناسی. چ 1، تهران: سخن.

وهابی دریاکناری، رقیه و مریم حسینی . 1395. «تصویر ایزدبانوان در روایت‌های داستانی بهرام بیضایی». زن در فرهنگ و هنر. دورۀ8. ش3. صص332-317.

 DOI:10.22059/JWICA.2016.60582

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1396. «اسطورۀ قربانی در آثار بهرام بیضایی». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س13.ش 49.صص337ـ299.

هینلز، جان راسل.1391. شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. چ 16. تهران: چشمه.

یاحقی، محمدجعفر.1386. فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی.چ1. تهران: فرهنگ معاصر.

یشت‌ها 1، نامۀ زرتشت. 1394. گزارش ابراهیم پورداوود. ج 2.چ1. تهران: نگاه.

یونگ، کارل گوستاو. 1368.چهار صورت مثالی. ترجمۀ پروین فرامرزی. تهران: آستان قدس رضوی.

ـــــــــــــــــ . 1382. انسان امروزی در جستجوی روح خویش. ترجمۀ فریدون فرامرزی و لیلا فرامرزی، مشهد: آستان قدس رضوی.

ــــــــــــــــ . 1397. ناخودآگاه جمعی و کهن‌الگو. ترجمۀ فرناز گنجی و محمدباقر اسماعیل‌پور.چ3. تهران: جامی.