نقش عدوان در جنایات به تسبیب؛ با تاکید بر تنقیح مواد قانون مجازات اسلامی

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 19، شماره 71، خرداد 1402، صفحه 166-189   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2023.702564

نویسندگان

حسن قاسمی مقدم^{* 1}؛ مریم اولیا²

¹استادیار، گروه حقوق، دانشگاه یزد، یزد، ایران.

²کارشناس ارشد فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه یزد، یزد، ایران.

چکیده

در جنایات به تسبیب، مرتکب مستقیما صدمه بدنی را وارد نمی کند. بلکه سببی را واسطه ارتکاب جنایت می نماید. در این جنایات، بر خلاف برخی نظام های حقوقی که جهت احراز رابطه استناد میان رفتار مسبب و صدمات بدنی، وجود تقصیر را لازم می دانند، در فقه امامیه، ملاک اصلی « عدوان » است. با استقراء احکام جزئی موجود در باب موجبات ضمان از کتب فقهی می توان « عدوان » را رفتار غیر مجاز تعریف نمود. از این طریق می توان دو قاعده کلی در رابطه با نقش « عدوان » در این گونه جنایات را تبیین نمود. نخست، قاعده « عدم ضمان مالک در ملک خود الا با ثبوت عدوان ». دوم، قاعده « ضمان مرتکب در غیر ملک خود الا به موجب مسقطات ضمان ». قانون مجازات اسلامی، در فصل ششم از کتاب دیات، درباره موجبات ضمان، به ترجمه مسائل و احکام مربوطه از کتب فقهی به صورت احکام جزئی بسنده نموده و به نقش عدوان در جنایات به تسبیب نپرداخته است. در این پژوهش سعی شده تا با روش توصیفی تحلیلی، قواعد کلی مربوطه تنقیح شود و زمینه علمی برای رفع این نقیصه‌ تقنینی فراهم شود.

کلیدواژه‌ها

عدوان؛ تسبیب؛ ضمان جزایی؛ فعل؛ ترک فعل

مراجع

1. ابن ادریس، محمد بن منصور (1410). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی (چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه ی قم.
2. ابن براج، عبدالعزیز (1406). المهذب. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
3. ابن منظور، محمد ابن مکرم ( 1414). لسان العرب (چاپ سوم). بیروت: دار صادر.
4. الهام، غلامحسین و برهانی، محسن ( 1395). درآمدی بر حقوق جزای عمومی(چاپ دوم). تهران: نشر میزان.
5. بیگی هرباغ، حمزه؛ کلانتری، کیومرث (1398)، مبانی فقهی حقوقی قتل ناشی از ترک فعل در حقوق ایران با نظرداشتی بر نظام حقوقی کامن لا، فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، دوره 16، شماره 58، ص 51-67.
6. تبریزی، جواد بن علی(بی‌تا). تنقیح مبانی الاحکام. قم: دارالصدیقه الشهیده(س).
7. حاجی ده آبادی، احمد (1396). جرایم علیه اشخاص: قتل. تهران: میزان.
8. حر عاملی، محمد بن حسن (1414). وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه. قم: موسسه آل البیت(ع).
9. خمینی، سید روح الله (بی تا). تحریرالوسیله. قم: موسسه مطبوعات دارالعلم.
10. خویی، سید ابوالقاسم (1396). مبانی تکملة المنهاج (چاپ دوم). قم: مطبعه علمیه.
11. رشتی، میرزا حبیب الله (بی تا). کتاب الغصب. تهران: ناشر احمد الشیرازی.
12. سبحانی، جعفر (1392). احکام الدیات فی الشریعه الاسلامیه الغرا. قم: موسسه امام صادق (ع).
13. سبزواری، سید عبدالاعلی (1388). مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام. قم: دارالتفسیر.
14. شهید ثانی، زین الدین بن علی (1412). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه. قم: انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم.
15. شهید ثانی، زین الدین بن علی (1413). مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام. قم: موسسه المعارف الاسلامیه.
16. شیخ صدوق، محمدبن علی بن بابویه (1415). المقنع. قم: موسسه امام هادی(ع).
17. شیخ طوسی، محمد ابن حسن ( 1380). الخلاف (چاپ دوم). قم: موسسه نشر اسلامی.
18. شیخ طوسی، محمد ابن حسن ( 1387). المبسوط فی فقه الامامیه (چاپ سوم). مشهد: المکتبه المرتضویه لاحیا الآثار الجعفریه.
19. شیخ طوسی، محمد ابن حسن (1400). النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی (چاپ دوم). بیروت: دارالکتاب العربی.
20. شیخ مفید، محمد (1413). المقنعه. قم: کنگره‌ی جهانی هزاره‌ی شیخ مفید.
21. صادقی، محمد هادی؛ میرزایی، محمد ( 1395 ). عوامل دخیل در اضرار و تبیین ملاک تمییز آنها، مجله حقوق اسلامی، دوره 13، شماره 48، ص37-71.
22. صادقی، محمد هادی، میرزایی، محمد (1398). ماهیت رابطه استناد و معیار احراز آن، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، دوره 11، شماره21، ص 167-194.
23. طباطبایی، سید علی (1422). ریاض المسائل. قم: موسسه نشر اسلامی.
24. علامه حلی، حسن بن یوسف (1413 الف). قواعدالاحکام فی معرفه الحلال و الحرام. قم: نشر جامعه مدرسین.
25. علامه حلی، حسن بن یوسف (1413 ب). مختلف الشیعه فی احکام الشریعه (چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
26. علامه حلی، حسن بن یوسف، بی تا. تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه. قم: موسسه امام صادق (ع).
27. فاضل هندی، محمد بن حسن اصفهانی (1416). کشف اللثام و الابهام عن قواعدالاحکام. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم.
28. فخر المحققین، محمد ابن حسن ( 1387). ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. قم: موسسه اسماعیلیان.
29. کاتوزیان، ناصر (1369). حقوق مدنی(ضمان قهری- مسئولیت مدنی) (چاپ دوم). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
30. کاتوزیان، امیر ناصر، (1383). دوره مقدماتی حقوق مدنی (وقایع حقوقی). تهران: شرکت سهامی انتشار.
31. کلینی، محمد بن یعقوب (1429). الکافی. قم : دارالحدیث للطباعه و النشر.
32. محسنی، فرید، ملکوتی، نصیر (1394). رابطه سببیت در قانون مجازات اسلامی 1392، مجله حقوقی دادگستری، دوره 79، شماره 91، ص 135-160.
33. محقق حلی، جعفر ابن حسن ( 1408). شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام (چاپ دوم). قم: موسسه اسماعیلیان.
34. محقق داماد، سید مصطفی (1406). قواعد فقه (چاپ دوازدهم). تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
35. مرکز مالمیری، احمد؛ مهدی زاده، مهدی ( 1394). قانونگذاری پراکنده در نظام تقنینی ایران، فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، دوره 17، شماره 47، ص 157-184.
36. مغنیه، محمدجواد (1421). فقه الامام الصادق(ع) (چاپ دوم). قم: موسسه انصاریان.
37. مقدس اردبیلی، احمد ابن محمد ( 1403). مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان. قم: موسسه نشر اسلامی.
38. موسوی بجنوردی، محمد (1401). قواعد فقهیه (چاپ سوم). تهران: موسسه عروج.
39. میرمحمد صادقی، حسین (1392). جرایم علیه اشخاص (چاپ یازدهم). تهران: میزان.
40. نجفی، محمد‌حسن ( 1404). جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام (چاپ هفتم). بیروت: داراحیا التراث العربی