چالش های حقوقی فراروی اصل قانونی بودن جرم و مجازات در ایران در پرتو موازین فقه امامیه

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 19، شماره 71، خرداد 1402، صفحه 190-213   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2023.702565

نویسندگان

سیدابراهیم قدسی¹؛ مصیب قدمی عزیزآباد^{* 2}

¹دانشیار گروه حقوق جزا و جرم شناسی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.

²دانشجوی دکتری حقوق جزا و جرم شناسی دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.

چکیده

ازآنجایی که اسلام دین رحمت است مجازات انسان­ها بدون ابلاغ نواهی و اوامر خود به آنها را خلاف رحمت و کرامتی می­داند که خداوند در ذات نوع بشر قرار داده است، نتیجه این است که در فقه اسلامی علی الخصوص فقه امامیه اصول و مبانی متعددی از جانب فقها و استنباط آنها از منابع فقهی در مورد نهی از عقاب بدون اطلاع و ابلاغ چون «قبح عقاب بلابیان »، «اصل برائت»و …به مردم موجود است، هدف از این ابلاغ در حقوق جزای مدرن نیز تامین امنیت خاطر و حفظ کرامت انسانی افراد متهم است تا در سایه این اصل از یک سو بدون دلیل و به صرف شک و شبهه محکوم نشوند و از طرفی مجازات آنها تحت عصیان و جور قضات بیش از آنچه که مستحق می­باشند مورد حکم قرار نگیرد، البته شمول و محتوای اصل ابلاغ تکالیف به مکلفین جهت مجازات آنها در فقه امامیه روشن­تر و جامع­تر از اصل قانونی بودن جرم و مجازات است چراکه در فقه اصل بیان تکلیف صرف صدور آن نیست بلکه وصول آن موضوعیت دارد، در حالی که در حقوق اصل بر آگاهی به صرف صدور قانون نهاده شده است. درحقوق کیفری ایران گرچه با وجود منبع پر بار فقه اسلامی این اصل اصولاً مورد پذیرش قرار گرفته است، امّا در موارد متعددی خصوصاً در­قانون مجازات اسلامی مصوب1392و آیین­نامه دادسراها ودادگاه­های ویژه روحانیت مصوب 1369 اصلاحی 1384 به نحو بارزی نادیده گرفته شده است.

کلیدواژه‌ها

قانونی بودن؛ جرم؛ مجازات؛ امنیت؛ فقه امامیه

مراجع

1-قران کریم، ترجمه الهی قمشه ای.

2-العراقی، آقا ضیاالدین (1417). نهایه الافکار ، جزء ثالث، جلد دوم، قم، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه المدرسین حوزه علمیه.

3-الآخوند، شیخ محمد کاظم خراسانی(بی تا). کفایه الاصول، جلد یک، قم، نشر موسسه آل­البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، نقل از کتابخانه الکترونیکی مدرسه فقاهت. eshia.ir.lib.www

4- اردبیلی، محمد علی (1389). حقوق جزای عمومی، جلد اوّل، تهران، انتشارات میزان.

5- اردبیلی، محمد علی (1386). حقوق جزای عمومی، جلد دوم، تهران، انتشارات میزان.

6- آقایی، محمد علی (1394). شرح مختصر اصطلاحات حقوقی، تهران، انتشارات خط سوم.

7- آخوند خراسانی، مولی محمد کاظم(1339ه.ق). کفایه الاصول، قم، موسسه آل البیت.

8-اتابکی،سیدلطف الله (1364). «اصل قانونی بودن جرم ومجازات و... »فصلنامه حق،شماره2، ص163.

9–آهنگران، محمد رسول، سعیدی مهرداد، اورسجی، رضا(1395). بررسی حدود غیر موضوعه(ماده 220قانون مجازات اسلامی)با رویکرد فقه مقارن.فصلنامه حقوق جزا و سیاست جنایی، دوره 1،ش2،صص253- 225.

10- آملی لاریجانی، صادق(1399). تحلیل موضوع قاعده قبح عقاب بلابیان، مجله پژوهشهای اصولی، سال 7 ، شماره 25.صص9 -32.

11-بکاریا، سزار(1395). رساله جرایم و مجازاتها، ترجمه دکتر محمدعلی اردبیلی، تهران، انتشارات میزان.

12- حبیب زاده، محمد جعفر (1377). «رژیم قانونی بودن حقوق کیفری عامل مؤثر در رشد و توسعه»، مجله حقوقی دادگستری، شماره 23.

13- حبیب زاده، محمد جعفر(1383). مجازات عمل حرام و تعارض آن با قانون مداری در قانون اساسی ایران، نشریه حقوق اساسی، سال دوم، شماره سوم، صص 9- 24.

14- حرّ عاملی، محمد بن حسن (1416). وسائل‌الشیعه ، ج11، 12و 18،قم،موسسه آل بیت.

15-حسینی، سید محمّد(1394). سیاست جنایی در اسلام و در جمهوری اسلامی ایران، تهران، انتشارات سمت و دانشگاه تهران.

16-حاجی ده آبادی، احمد(1395). حاکمیت یا عدم حاکمیت اصل 167 ق. ا. در امور کیفری با نگاهی به قانون مجازات اسلامی 1392، پژوهش های فقهی ، دوره 12 ، شماره 2، صص257-288.

17-خویی، ابوالقاسم (1422ق). مصباح الاصول،ج 1، قم، انتشارات مکتبه الداوری.

18- خالقی، علی (1393). نکته ها درقانون آیین دادرسی کیفری، تهران، انتشارات شهر دانش.

19-زراعت، عباس(1393). حقوق جزای عمومی1و2، ج 1، تهران، انتشارات جاودانه(جنگل).

20- سجادی نژاد، سیّد احمد (1385)، « اصل قانونی بودن حقوق جزا در فقه و حقوق»، مجله تخصصّی الهیات و حقوق، شماره 20.

21- ساولانی، اسماعیل (1392). حقوق جزای عمومی، تهران،انتشارات میزان.

22-شیخ انصاری، مرتضی (1281). فرائد الاصول، بیروت، موسسه الاعلمی.

23- صادقی، محمّدهادی (1389). حقوق جزای اختصاصی (1) جرایم علیه اشخاص،تهران،انتشارات میزان.

24- طباطبایی، علامه محمد حسین، تفسیر المیزان، ج 2و 13.

25-طیب، سید عبدالحسین(1378). اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام.

26-علامه حلی، حسن بن یوسف(بی تا).کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد ، برگرفته از کتابخانه الکترونیکی مدرسه فقاهت. www.lib.eshia.ir

27- فرهنگ نامه اصول، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی،انتشارات دانشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1389

28- قافی، حسین، شریعتی فرانی، سعید (1388). اصول فقه کاربردی، ج 1، قم،انتشارات سمت.

29- قرائتی، محسن (1392). تفسیر نور، جلد پنجم، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن.

30- کاظمی خراسانی، محمدعلی (۱۴۰۴ـ ۱۴۰۹). فوائد الاصول، تقریرات درس آیةاللّه نائینی، قم.

31-کلانتری،کیومرث(1375). اصل قانونی بودن جرایم و مجازاتها، بابلسر، انتشارات دانشگاه مازندران.

32-گسن، رمون (1999). ترجمه دکتر علی حسین نجفی ابرند آبادی، آیا جرم وجود دارد؟، مجله تحقیقات حقوقی، شماره 29- 30.

33- گرجی، ابوالقاسم (1358). حقوق جزای عمومی­اسلام، نشریه مؤسسه حقوق تطبیقی، شماره 6، ص 93.

34-مکارم شیرازی، آیت الله ناصر(1386). تفسیر نمونه، ج 8 ، تهران، دارالکتاب الاسلامیه.

35-مکارم شیرازی، آیت الله ناصر(1385). قاعده لاحرج، قم ، مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع).

36- منتسکیو، شارل لویی (1362). روح القوانین، ترجمه علی اکبر مهتدی، تهران، انتشارات امیرکبیر.

37- محقق داماد، سیّد مصطفی (1387). مباحثی از اصول فقه (دفتر سوم اصول عملیه و تعارض ادله)، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی.

38-میلانی، علیرضا، خلیلی سامانی، لیلا (1394). «اصل قانونی بودن جرایم و مجازاتها»، فصلنامه مطالعات علوم اجتماعی، دوره 1، شماره1،صص19-25.

39- محمدی، ابوالحسن (1382). مبانی استنباط حقوق اسلامی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.

40- موسوی، سیّد علی (1393).«اصل قانونی بودن حقوق جزا»،مجله میزان،شماره6، نیم سال دوم.

41-میرزای قمی، ابوالقاسم(1378ق). قوانین الاصول، المطبعه حجریه قدیمیه.

42-محقق داماد، سید مصطفی(1378). قاعده قبح عقاب بلابیان و مقایسه آن با اصل قانونی بودن مجازات ، مجله پژوهش های فلسفی – کلامی ،شماره 1، صص 77-92.

43-هاشمی، سیّدمحمد (1389). حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران (حاکمیت و نهادهای سیاسی) ، جلد دوم، تهران، انتشارات میزان.

44-هاشمی، سید حسین(1394). قرآن و اصل قانونی بودن جرایم و مجازاتها، مجله فقه و حقوق اسلامی، سال اول، شماره 2، صص 191-222.

45- ولایی، عیسی (1380). فرهنگ تشریحی علم اصول، تهران، انتشارات نی.

46- واعظ الحسینی، محمد سرور (1380). مصباح الاصول، ج 2، تقریرات درس آیه الله خویی، قم.

47- ولد، جرج، توماس، برنارد، جفری اسنیپس (1388). ترجمه علی شجاعی، جرم­شناسی نظری، تهران، انتشارات سمت.

48-A. Schabas, William (2000).” perverse effects of the nulla poena principle: national practice and the ad hoc tribunal”, EJIL. Vol.11NO. 3, 521-539.

49-Cho, Kuk (2006). “Nullumcrimen, Nullapoena sine lege in Korean Criminal Law” Journal of Korean Law, vol.6, No.1, 2006.

50-Crisan, Iulia (2010). The principles of legality “nullum crimen, nulla poena sine lege” and their role, effective justice solutions, Published as part of the Effectius Newsletter, Issue 5.

51- Hall, Jerome (1937). Nulla Poena Sine Lege, Maurer School of Law: Indiana University, number 2.

52- Kedia, bineet, (2014). “Nullum crimen sine lege in international criminal law: myth or fact?” international journal of international law: ISSN: 2394-2622.

53- Kreb, Claus (2010). Nulla poena, Nullum crimen sine lege, Max Planck Encyclopedia ofpublic international Law.

54- Sivakumaran, Sandesh (2011). the principle of legality in international criminal law, ASIL PROCEEDING, Santa Clara university, pp 101-104.

55- Van schaack, Beth (2008). crimen sine leg: judicial lawmaking at the intersection of law and morals, the Georgetown law journal, vol.97:119, pp119-192.

56- westen, peter (2006). two rules of legality in criminal law, law and philosoph (springer)vol.26, No.3, pp 229-305.

57 -fa. mfeb.ir/osulsh-271/.