بررسی فقهی مشروعیت قاعده الخراج بالضمان و اهمیت آن در اقتصاد مقاومتی با تکیه بر آراء حضرت امام خمینی (ره)

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 19، شماره 71، خرداد 1402، صفحه 232-267   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2023.702567

نویسندگان

شهلا مولوی^{* 1}؛ فائزه مقتدایی²؛ عبدالمجید شیخی³

¹دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

²استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

³استادیار گروه علوم اقتصادی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

قواعد فقهی اساس قوانین مدنی کشور ما را تشکیل می‌دهند. بر این اساس، ضمن بررسی قاعده «الخراج بالضمان» با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، مشروعیت آن از حیث «موثوق الصدور» بودن، به دلیل وجود روایات مشابه با قاعده، عمل فقهاء متقدم و عدم مغایرت با مبانی فقهی به اثبات می‌رسد. زیرا این روایت در منابع شیعه از حیث سند مخدوش و در منابع اهل سنت شهرت فتوایی دارد. از طرفی اختلاف دیدگاه متأخرین با متقدمین در مقبولیت یک حدیث به وضوح تغییر معیار حدیث ضعیف در نزد قدما و متآخرین را آشکار می‌کند. زیرا قدما ملاک صحت را وثوق و اعتماد به صدور حدیث از معصوم(ص) می‌دانستند. قاعده می‌گوید منافع تابع ملکیت مبیع است و هر که در برابر مبیع ضامن است منافع هم از آن اوست. مفهوم ضمان در قاعده دو دیدگاه متفاوت را با فرض اثبات و نفی ضمان شامل می‌شود. در این تحقیق ضمن طرح هر دو دیدگاه، باتکیه بر آراء حضرت امام خمینی (ره) مبنی بر مسئولیت مدنی دولت نسبت به تاًمین نیازهای عامه مردم در قبال اخذ مالیات، به اهمیت قاعده در اقتصاد مقاومتی و نقش مالیات در تأمین امنیت اقتصادی پرداخته می‌شود. بدیهی است پیدایش مسائل مستحدثه اهمیت و ضرورت دستیابی به قواعد فقهی را در بستر زمان و مکان الزام‌آور می‌نماید.

کلیدواژه‌ها

: خراج؛ ضمان؛ امام خمینی (ره)؛ اقتصاد مقاومتی؛ مالیات؛ مسئولیت مدنی

مراجع

• قرآن کریم.
• ابن ابی جمهور، محمدبن زین الدین، (1403)، عوالی اللئالی العزیزیه فی الاحادیث الدینیه، مؤسسه سیدالشهدا، قم.
• ابن اثیر، مجد الدین بن محمد جزری، (1421)، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، دار ابن الجوزی، (بی جا )،چاپ اول.
• ابن حزم اندلسی، ابو محمد علی بن احمد بن سعید، (بی تا)، المحلی والاثار،دارالفکر، بیروت.
• ابن‌ حمزه، محمدبن علی، (بی تا)، الوسیله الی نیل الفضیله، تحقیق حسون محمد، کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، قم.
• ابن غضایری، احمد ابن حسین، (1363) ، الرجال لابن الغضائری، تحقیق سید محمدرضا حسینی جلالی، دارالحدیث، قم.
• ابن قدامه، عبدالله بن احمد، (ق 1388) المغنی، مکتبة القاهرة.
• ابن ماجه، ابو عبدالله، (بی تا )، سنن ابن ماجه، دارالاحیاء کتب العربیه (بی جا).
• ابن منظور، محمد بن مکرم، (1414)، لسان العرب، تصحیح جمال الدین میردامادی، دارالفکر، بیروت، چاپ سوم.
• ابی داود، سلیمان بن اشعث، (بی تا)، سنن ابی داود، دارالحدیث، قاهره.
• اردبیلی، احمد، (1402)، مجمع الفائده و البرهان فی شرح الارشاد الأذهان، جامعه المدرسین، قم.
• استادی، رضا، «الخراج بالضمان»، مجله فقه و مبانی حقوق اسلامی، ش1،( 1382).
• اسلامی بیدگلی، غلامرضا؛ وحیدمحمودی؛ سیدمحسن سبحانی، « بررسی رابطه بین کسری بودجه دولت، نقدینگی و تورم در ایران طی سال های 57 تا 87»، دانش حسابرسی ، شماره 48 ، پاییز- 1391.
• آل کاشف الغطاء، محمدحسین، (1359 ق)، تحریر المجله ،تهران، مکتبة النجاح؛ قم، مکتبة الفیروزآبادی.
• امام خمینی، روح الله، (1389)، صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، چاپ پنجم.
• امام خمینی، سید روح الله، (بی تا)، البیع، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم.
• امام خمینی، سیدروح الله، (1421)، البیع ج1و 2و4و5 ، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران.
• الانصاری، مرتضی بن محمد امین، (1416)، فرائدالاصول، موسسه نشرالاسلامی وابسته به جامعه مدرسین، قم.
• انصاری، مرتضی، ( 1429)، المکاسب، المجمع الفکر الاسلامی، قم، چاپ دهم.
• ایروانی، محمد جواد؛ شیخی،عبدالمجید، (1396)، « اقتصاد مقاومتی از نظریه تا عمل »، انجمن علمی اسلام و پیشرفت، (سایت انجمن علمی اسلام و پیشرفت edisa.ir).
• البجنوردی، السید محمد حسن،(1424)، القواعد الفقهیه، تحقیق مهدی المهریزی و محمد حسن الذرایتی، الجزءالاول و الثانی، قم.
• بکتاش، محمدکاظم، «مشروعیت درآمدزایی ریسک و مخاطره در بازارهای مالی از دیدگاه فقه امامیه»، مجله معرفت اقتصاد اسلامی، شماره اول، (1391).
• بیهقی، أبوبکر أحمدبن الحسین بن علی، (1424)، سنن کبری، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ دوم.
• ترمذی، محمد بن عیسی، (1403)، سنن الترمذی، دارالفکر، بیروت.
• جلالی، مهدی؛ رباطی، سمانه، «روش ابن غضائری ،شیخ طوسی و نجاشی در تعامل با راویان غیر امامی»، مجله علوم حدیث، سال بیست و یکم، شماره اول، (1395).
• جوهری، اسماعیل بن حماد، (1410)، الصحاح- تاج اللغة و صحاح العربیة، دار العلم للملایین ، لبنان.
• حر عاملی، محمد بن حسن، (1414)، تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، مؤسسه آل البییت لإحیاء التراث، قم
• حر عاملی، محمدبن حسن، (1414)، وسائل الشیعه، موسسه آل البیت، قم، جلد دوازدهم.
• حلی، جعفر بن حسن، (1371)، الرسائل التسع، کتابخانه مرعشی نجفی، قم.
• حلی، حسن بن یوسف، (1411)، رجال علامه حلی، تصحیح محمد صادق بحرالعلوم، دارالذخائر، قم.
• حلی، حسن بن یوسف،(بی تا) تذکرة الفقهاء، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، تهران.
• حیدر، علی، (1431)، درر الحکّام شرح مجلة الأحکام، دارالثقافة، عمان.
• خویی، سید ابوالقاسم، (بی تا)، مصباح الفقاهه، داوری، قم.
• دارالقنطی، ابوالحسن علی بن عمر، (1424)، سنن دارالقنطی، لبنان –بیروت.
• راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (1418)، معجم مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیه.
• زبیدی، محمدمرتضی، (1414)، تاج العروس من جواهر القاموس، دارالفکر، بیروت.
• سبحانی، جعفر، (1382)، حدیث شناسی، ترجمه محسن احمدوند، نصر، قم، چاپ اول.
• سید کباری، سید علیرضا، (1378)، حوزه های علمیه شیعه در گستره زمان، امیر کبیر، تهران.
• سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر، (بی تا)، الاشباه و النظائر فی الفروع، دارالفکر، (بی جا).
• شافعی، محمد بن ادریس، (1403)، الأم،دارالفکر، بیروت همو، الرسالة ،المکتبة العلمیة، (بی تا)، بیروت.
• شریف مرتضى، على بن حسین، (1417)، مسائل الناصریات، مؤسسة الهدى، تهران.
• شیخی، عبدالمجید، (1393)، ویژه نامه اقتصاد مقاومتی، کنگره اقتصاد مقاومتی، مرکز علوم اسلامی انسانی صدرا، تهران.
• طباطبایی، سید محمد حسین ،(بی تا )تفسیرالمیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی ، دفتر انتشارات اسلامی (بی جا)
• طبرسی، فضل بن حسن،( 1349)، ترجمه احمد بهشتی (فراهانی)، تهران-ایران
• طریحی، فخر الدین، (1362)، مجمع البحرین، مرتضوی، تهران، چاپ دوم.
• طوسی، محمد بن الحسن، (1389)، العده فی أصول الفقه، مؤسسه بوستان کتاب، قم.
• طوسی، محمد بن الحسن، (1377)، الخلاف، بنیاد فرهنگ اسلامی، تهران.
• طوسی، محمد بن الحسن، (1418)، تهذیب الاحکام، صدوق، تهران، چاپ اول.
• طوسی، محمد بن حسن، (1376)، عده الاصول، تحقیق محمدرضا انصاری قمی، ستاره، قم.
• علی نژاد، ابوطالب، (1391)، دانش رجال، انتشارات نشرا، قم، چاپ اول.
• فخر رازی، محمد بن عمر،( 1420)، التفسیر الکبیر، چاپ سوم ، بیروت- لبنان
• فرهنگنامه اصول فقه، ( 1389) ،تهیه و تدوین مرکز اطلاعات مدارک اسلامى. پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى،قم
• فرهنگنامه اصول فقه نویسنده : مرکز اطلاعات و منابع اسلامی ج1/439؛آدرس سایت؛ eshia.ir
• فیض کاشانی ،ملا محسن، (بی تا)، الوافی، مکتبه الامام امیرالمومنین علی (ع)لعامه، اصفهان.
• فیومی، احمد بن محمد مقری، (بی تا)، المصباح المنیر فى غریب الشرح الکبیر للرافعى، منشورات دارالرضی، قم.
• کرمی، محمد مهدی؛ پورمند، محمد، (1387)، مبانی فقه اقتصاد اسلامی،پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، شماره527 ، مهر، قم، چاپ نهم.
• مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، (1395)،« آسیب شناسی نظام بانکی 12- الگوها و مبانی نظری رابطه بانک و بنگاه و تحلیل آن در نظام بانکی ایران»، معاونت پژوهشهای اقتصادی- دفتر مطالعات اقتصادی، خردادماه، تهران.
• مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، (1398)، « بودجه سال 1398 از لایحه تا قانون»، معاونت پژوهش های اقتصادی- دفتر مطالعات مالیه عمومی و توسعه مدیریت، تیرماه –تهران.
• مسعودی، عبدالهادی، عرضه حدیث بر امامان، فصلنامه علوم حدیث، شماره،6، (1376).
• مکارم شیرازی، ناصر،(1380)، القواعد الفقهیه، مدرسه امام علی بن ابی طالب، قم.
• موسوی بجنوردی، سید محمد، (1390)، فقه مدنی، انتشارات مجد، تهران، چاپ دوم.
• مولوی، شهلا، مقتدایی، فائزه، افضلی قادی، فرحناز، (1401)، واکاوی و نقد مستندات مشروعیت الحاقیه ماده 1082 قانون مدنی با استناد به قاعده الخراج بالضمان، مجله مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بابل، دوره 18، شماره 68، صفحه 195-220.
• نائینی، محمدحسین، (1418)، منیة الطالب ؛ تقریرات خوانساری، دفتر انتشارات اسلامی، قم.
• نائینی، محمدحسین، (1421)، منیه الطالب فی شرح المکاسب، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
• نجفی، محمدحسن، (1367)، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، دارالا­حیاء التراث العربی، بیروت.
• نسائی، احمد بن شعیب، (1348ق) ،سنن النسائی، دارالفکر، بیروت.

ب- منابع انگلیسی

1. Interpreting Sustainability in Economic Terms Robert N. Stavins 2003
2. OECD (2006),”Coherence of Agricultural and Rural Development”Editted by Dimitris Diakosavaas Policies, ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-OPERATION AND DEVELOPMENT(OECD)
3. Solidarity Economy: Key Concept and Issues, Ethan Miller (2010)

ج- پایگاه­های اینترنتی

1. https://www.isna.ir/news/93051104657/
2. پایگاه اطلاع‌رسانی IR