توزیع ماهانه و فصلی وقوع سیلاب با دوره‌های بازگشت مختلف در ایستگاه‌های آب‌سنجی استان اردبیل

جغرافیا و مطالعات محیطی

دوره 12، شماره 47، آبان 1402، صفحه 168-183   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

رئوف مصطفی زاده^{* 1}؛ علی نصیری خیاوی²

¹دانشیار گروه منابع طبیعی و عضو پژوهشکده مدیریت آب، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

²دکتری علوم و مهندسی آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی و علوم دریایی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران،

چکیده

سیلاب یکی از مخرب‌ترین رویدادهای طبیعی است که بیش از هر بلای طبیعی دیگر، شرایط اجتماعی و اقتصادی را به‌خطر می‌اندازد. از این‌رو پژوهش حاضر با هدف تحلیل توزیع ماهانه و فصلی وقوع سیلاب در دوره ‌بازگشت‌های مختلف در برخی از حوزه‌های آبخیز استان اردبیل صورت گرفت. بدین ترتیب از داده‌های 33 ایستگاه آب‌سنجی استفاده شد که طول دوره آماری داده‌های مورد استفاده به‌مدت 40 سال بود. در انتخاب مناسب‌ترین توزیع آماری برای داده‌های دبی حداکثر در دوره‌های بازگشت 2، 5، 10، 25، 50 و 100 سال از نرم‌افزار EasyFit استفاده شد. براساس نتایج می‌توان گفت که در ایستگاه‌های مورد مطالعه در حدود 63/63 درصد از سیلاب‌ها مربوط به ماه آپریل است. از طرفی براساس نتایج نمودارهای مقایسه‌ای فصلی می‌توان گفت که حداکثر سیلاب‌ها مربوط به فصل بهار است و در تمامی دوره‌های بازگشت مورد مطالعه بیش‌ترین مقدار و درصد فراوانی سیلاب‌ها در این فصل رخ داده است. به‌طوری‌که در برخی از ایستگاه‌ها از قبیل یامچی، نوران، ننه‌کران، مشیران، عموقین، درود و پل‌الماس اکثر سیلاب‌ها در فصل بهار اتفاق می‌افتد و این نشان می‌دهد که وقوع سیلاب‌های بهاره در استان اردبیل محتمل‌تر است. ضروری است برای نواحی جنوبی و سیل‌خیز استان، ضمن انجام مطالعات لازم، بایستی برنامه‌ریزی‌های صحیح با محوریت مدیریت جامع حوزه‌های آبخیز انجام گیرد تا بدین‌وسیله بتوان احتمال وقوع سیلاب را در آینده کاهش داد و خسارات آن‌را به‌حداقل رساند.

کلیدواژه‌ها

بلایای طبیعی؛ سیلاب بهاره؛ مدل‌سازی سیلاب؛ مدیریت جامع آبخیز؛ مدیریت سیلاب

مراجع

1. خالقی، مهدی؛ طهماسبی‌پور، ناصر (1392). انتخاب مناسب‌ترین توزیع آماری در تحلیل و برآورد فراوانی سیل با دوره بازگشت‌های مختلف (مطالعه موردی تعدادی از ایستگاه‌های حوزه آبخیز کشکان). اولین همایش سراسری کشاورزی و منابع طبیعی پایدار. تهران.
2. دلیران فیروز، هدی و دیگران (1394). ارزیابی خسارات ناشی از سیل در حوزه‌های آبخیز قمصر و قهرود با استفاده از نرم‌افزار HEC-FIA.، علوم آب و خاک. 19 (74)، 13-1.
3. رضایی‌مقدم، محمدرضا و دیگران (1393). بررسی اثرات تغییر کاربری و پوشش اراضی بر روی سیل‌خیزی و دبی رواناب (مطالعه موردی: حوضه آبریز سد علویان). هیدروژئومورفولوژی. 1 (1)، 57-41.
4. رضوی‌زاده، سمانه؛ شاهدی، کاکا (1395). اولویت‌بندی سیل‌خیزی زیرحوزه‌های آبخیز طالقان با استفاده از تلفیق AHP و TOPSIS. اکوسیستم‌های طبیعی ایران. 7 (4)، 46-33.
5. شعبانی بازنشین، آرمان؛ عمادی، علیرضا؛ فضل‌اولی، رامین (1395). بررسی پتانسیل سیل‌خیزی حوزه‌های آبخیز و تعیین مناطق مولد سیل (مطالعه موردی: حوزه آبخیز نکا). پژوهشنامه مدیریت آبخیز. 7 (14)، 9-1.
6. شیخ‌علیشاهی، نجمه؛ جمالی، علی‌اکبر؛ حسن‌زاده نفوتی، محمد (1393). پهنه‌بندی سیل با استفاده از مدل هیدرولیکی تحلیل رودخانه (مطالعه موردی: حوضه آبریز منشاد- استان یزد). فضای جغرافیایی. 16 (53)، 96-77.
7. طهماسبی‌پور، ناصر و دیگران (1386). منطقه‌ای کردن برآورد سیل در تعدادی از زیرحوضه‌های کرخه با استفاده از چولگی تعمیم‌یافته. پژوهش و سازندگی. 20 (74)، 10-1.
8. علیزاده، امین (1390). اصول هیدرولوژی کاربردی. مشهد: انتشارات بنیاد فرهنگی رضوی.
9. لالوزایی، اکرم و دیگران (1399). تجزیه و تحلیل رفتار فصلی رخدادهای سیل و تغییرهای زمانی آن در آبخیزهای هیرکانی (مطالعه نمونه: آبخیزهای حوضه رودخانه گرگانرود). مخاطرات محیط طبیعی. 9 (25)، 157-143.
10. مصطفی‌زاده، رئوف؛ مهری، سونیا (1397). روند تغییرات ضریب سیلابی در ایستگاه‌های هیدرومتری استان اردبیل. پ‍‍ژوهشنامه مدیریت حوزه آبخیز. ۹ (۱۷)، 95-82.
11. میرزایی، شهناز و دیگران (1397). شبیه‌سازی هیدروگراف سیل و تحلیل ارتباط آن با سنجه‌های سیمای سرزمین در حوضۀ آبخیز عموقین، استان اردبیل. اکوهیدرولوژی. 5 (2)، 372-357.
12. نصیری خیاوی، علی؛ فرجی، علی؛ مصطفی‌زاده، رئوف (1398). پاسخ دبی جریان به تغییرات بارندگی با استفاده از شاخص الاستیسیته اقلیمی در برخی از ایستگاه‌های هیدرومتری استان اردبیل. هیدروژئومورفولوژی. 6 (21)، 22-1.
13. نصیری خیاوی، علی و دیگران (1398). تغییر شاخص های هیدرولوژیک جریان رودخانه بالخلوچای ناشی از تأثیر ترکیبی تغییر مولفه‌های اقلیمی و احداث سد یامچی اردبیل با استفاده از رویکرد دامنه تغییرپذیری (RVA). مهندسی و مدیریت آبخیز. 11 (4)، 865-851.
14. نصیری خیاوی، علی و دیگران (1398). تغییر مؤلفه‌های جریان زیست‌محیطی تحت تأثیر سد سبلان در رودخانه قره‌سو استان اردبیل. پژوهشنامه مدیریت حوزه آبخیز. 10 (19)، 94-85.
15. نصیری خیاوی، علی؛ وفاخواه، مهدی؛ صادقی، سیدحمیدرضا (1402). کاربست رویکرد مشارکتی در شناسایی زیرآبخیزهای بحرانی از نظر پتانسیل تولید سیلاب در آبخیز چشمه‌کیله، استان مازندران. مدل‌سازی و مدیریت آب و خاک. 3 (3)، 107-90.
16. Acharya, B., & Joshi, B. (2020). Flood frequency analysis for an ungauged Himalayan river basin using different methods: A case study of Modi Khola, Parbat, Nepal. Meteorology Hydrology and Water Management. 8 (2), 46–51. https://doi.org/10.26491/mhwm/131092
17. Azizi, E. et al (2022). Spatial distribution of flood vulnerability index in Ardabil province, Iran. Stochastic Environmental Research and Risk Assessment. 36 (12), 4355-4375.
18. Bartl, S.; Schumberg, S. & Deutsch, M. (2009). Revising time series of the Elbe River discharge for flood frequency determination at gauge Dresden. Natural Hazards and Earth System Sciences. 9 (6), 1508-1814. DOI:10.5194/nhess-9-1805-2009.
19. Cherqui, F. et al (2015). Assessing urban potential flooding risk and identifying effective risk-reduction measures. Science of the Total Environment. 514, 418-425. DOI:10.1016/j.scitotenv.2015.02.027.
20. Cunderlik, J.M., Ouarda, T.B.M.J. & Bernard, B. (2010). Determination of flood seasonality from hydrological records. Hydrological Sciences Journal. 49 (3), 511-526. DOI:10.1623/hysj.49.3.511.54351
21. Diakakis, M. (2017). Flood seasonality in Greece and its comparison to seasonal distribution of flooding in selected areas across southern Europe. Journal of Flood Risk Management. 10 (1), 30–41. https://doi.org/10.1111/jfr3.12139
22. Fohrer, N.; Haverkamp, S. & Frede, H.G. (2005). Assessment of the effects of land use patterns on hydrologic landscape functions. Hydrologucal Processes. 19 (3), 659-672. DOI:10.1002/hyp.5623.
23. Hall, J., & Blöschl, G. (2018). Spatial patterns and characteristics of flood seasonality in Europe. Hydrology and Earth System Sciences. 22 (7), 3883–3901.
24. Hosurkar, A.A.; Shivapur, A.V. & Madhusudhan, M.S. (2016). Estimation of flood magnitudes for various return periods for selected strech of Dudhganga. International Research Journal of Engineering and Technology (IRJET). 3 (6), 1659-1669.
25. Jeneiov, K. et al (2016). Variability of seasonal floods in the Upper Danube river basin. Journal of Hydrology and Hydromechanics. 64 (4), 357-366.
26. Lecce, S. A. (2000). Seasonality of flooding in North Carolina. Southeastern Geographer. 41 (2), 168–175.
27. Llasat, M. C. et al (2010). High-impact floods and flash floods in Mediterranean countries: The FLASH preliminary database. Advances in Geosciences. 23 (47), 47–55. DOI:10.5194/adgeo-23-47-2010.
28. Mostafazadeh, R. et al (2017). Scenario analysis of flood control structures using a multi-criteria decision-making technique in Northeast Iran. Natural Hazards. 87 (1), 1827-1846. DOI:10.1007/s11069-017-2851-1.
29. Nasiri Khiavi, A.; Vafakhah, M. & Sadeghi, S.H. (2023). Flood-based critical sub-watershed mapping: comparative application of multi-criteria decision making methods and hydrological modeling approach. Stochastic Environmental Research and Risk Assessment. 37, 2752-2775. DOI:10.21203/rs.3.rs-1711435/v1.
30. Nasiri Khiavi, A.; Vafakhah, M. & Sadeghi, S.H. (2022). Comparative prioritization of sub-watersheds based on Flood Generation potential using physical, hydrological and co-managerial approaches. Water Resources Management. 36 (6), 1897-1917.
31. Nastos, P. T. & Zerefos, C. S. (2008). Decadal changes in extreme daily precipitation in Greece. Advances in Geosciences. 16, 55–62. DOI:10.5194/adgeo-16-55-2008.
32. Parajka, J. et al (2010). Seasonal characteristics of flood regimes across the Alpine–Carpathian range. Journal of Hydrology. 18 (97), 78-89. DOI:10.1016/j.jhydrol.2010.05.015.
33. Philandras, C.M. et al (2010). Study of the rain intensity in Athens and Thessaloniki, Greece. Advances in Geosciences, 23, 37–45. DOI:10.5194/adgeo-23-37-2010.
34. Romali, N.S. & Yusop, Z. (2017). Frequency analysis of annual maximum flood for segamat river. MATEC Web of Conferences. 103. https://doi.org/10.1051/matecconf/201710304003.
35. Tanguy, M. et al (2016). River flood mapping in urban areas combining Radarsat-2 data and flood return period data. Remote Sensing of Environment. 198 (8), 442-459. DOI:10.1016/j.rse.2017.06.042.
36. Tramblay, Y. et al (2023). Changes in Mediterranean flood processes and seasonality. Hydrology and Earth System Sciences Discussions. 27 (15), 2973-2987. DOI:10.5194/hess-27-2973-2023.
37. Tu Vu, Th. & Ranzi, R. (2014). Flood risk assessment and coping capacity of floods in central Vietnam. Journal of Hydro-environment Research. 14, 44-60. DOI:10.1016/j.jher.2016.06.001

38. Unami, K.; Mohawesh, O. & Fadhil, R.M. (2021). Statistical analysis of flash flood events for designing water harvesting systems in an extremely arid environment. Hydrological Processes. 35 (9), 1–16. https://doi.org/10.1002/hyp.14370