پیوستگی معنایی ابیات غزلی از حافظ بر بنیاد تحلیل روانکاوانه با رویکرد به عرفان اسلامی

عرفان اسلامی

مقاله 1، دوره 20، شماره 76، خرداد 1402، صفحه 1-20   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.2234/erfan.2023.703021

نویسندگان

زهره خلیلی¹؛ اصغر دادبه^{* 2}؛ احمد خیالی خطیبی³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

²استاد دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران. نویسنده مسئول: [e-mail]

³استادیارگروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی،تهران، ایران

چکیده

اگر به شخصیت‎های دیوان حافظ از حوزه روانشناسی نگریسته­شود، حضور کهن‎الگوها به­ویژه «آنیما» در آن‎ها دیده­می‎شود. در ابتدای غزل‎هایی که آنیما نمود دارد معشوق معمولاً زمینی و غزل عاشقانه است و به ابیات پایانی که نزدیک می‏شویم، حس روحانی و معنوی بر ابیات غالب می‏شود و معشوق جلوه‎های آسمانی پیدامی‎کند. غزل شماره 26 با مطلع (زلف آشفته وخوی کرده و خندان­لب و مست  ....) نیز چنین خصوصیتی دارد. اختلافات و تناقضات در ابیات این غزل برای مفسران مسئله چالش برانگیزی است و باعث سردرگمی در تفسیر اشعار شده و در نهایت شعر را دوگانه و ابیات را مستقل فرض­می‎کنند. درحالی که علت این نوسانات و تحولات در تبدیل کهن­الگو آنیما به کهن­الگوی پیر فرزانه و همچنین خودشناسی و تفرد شاعر است و کل غزل فرآیند این گذار را روایت­می‎کند. استفاده از تفسیر روانشناسی تحلیلی در غزل مورد بحث دریچه‎ای به دیدگاه مفسر بازمی‎کند و او را مجهز می‎کند فراتر از تفاسیر سنتی با دیدی عمیق‎تر به اشعار شاعر بنگرد و ارتباط بنیادی و مستحکم در محور عمودی کلام که در زیر غباری از پیش­داوری‎های خودآگاه ذهن پوشیده شده را دریابد، ضمن آنکه این نگرش درونی محمل مناسبی برای برداشت‎های عرفانی از غزل مورد بحث حافظ نیز هست.

کلیدواژه‌ها

غزلیات‌حافظ؛ پیوستگی ‌معنایی ‌ابیات؛ آنیما؛ پیرفرزانه؛ تفرد؛ خودشناسی

مراجع