بررسی تطبیقی عاملیت زنانه در «خسرو و شیرین» و منظومۀ بلوچی «هانی و شَیمُرید»

فصلنامۀ ادبیات و زبان های محلی ایران زمین

دوره 13، شماره 1 - شماره پیاپی 39، خرداد 1402، صفحه 43-65   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/irll.2023.703116

نویسنده

محمدریاض رئیسی^*

دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران.

چکیده

شیرین و هانی در دو منظومۀ خسرو و شیرین نظامی و منظومۀ بلوچی هانی و شیمرید، شباهت‌های بسیاری به هم دارند. هر دو شخصیت در یک فضای مردسالارانه قرار دارند و در ابتدا، مردان با آن‌ها به‌مثابۀ یک اُبژه رفتار می‌کنند. خسرو و چاکر در ابتدا تلاش می‌کنند شیرین و هانی را به‌مثابۀ یک اُبژه، به تسخیر خود درآورند. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی، شخصیت‌های شیرین و هانی و کنشگری و عاملیت زنانۀ آن‌ها را به‌صورت تطبیقی بررسی می‌کند و به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهد که آیا شیرین و هانی در این دو داستان کنشگر هستند؟ آن‌ها چگونه در یک بستر مردسالارانه به عاملیت زنانه دست می‌یابند؟ نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که شیرین و هانی منفعل نیستند بلکه از عاملیت برخوردارند. عاملیت زنانۀ شیرین و هانی در این دو داستان، سرانجام بر رویکرد مردسالارانه غلبه می‌کند. آن‌ها در فرایند مواجهه با گفتمان مردسالارانه، به مقام فاعل‌شناسای دارای عاملیت ترفیع می‌یابند. شیرین در برابر خواسته‌های خسرو و شاپور منفعل باقی نمی‌ماند و پس از مدتی بر نگاه مردانه آن‌ها فائق آمده و  با کنشگری خود خسرو را به دست می‌آورد. هانی هم در برابر فرادستی و سلطۀ مردانه انفعال ندارد و بر نگاه مردسالارانۀ چاکر و شیمرید فائق می‌آید؛ او سرانجام با کنشگری خود چاکر را رها کرده و شیمرید را به دست می‌آورد. بدین‌صورت شیرین و هانی با ارائۀ پادگفتمانی زنانه، نه‌تنها خود را از سیطرۀ گفتمان مسلط مردانه، رهایی می‌بخشند بلکه در پایان، باعث تعالی شخصیت خسرو و شیمرید می‌شوند.

کلیدواژه‌ها

عاملیت زنانه؛ شیرین؛ هانی؛ خسرو؛ شیمُرید

مراجع

- الیور،کلی(1395). سوبژکتیویته بدون سوژه‌ها، از پدران اُبژه تا مادران میل‌ورز. ترجمۀ زهره اکسیری، پویا غلامی، تهران: گل‌آذین.

- تاجیک، محمدرضا(1397). لذت سوژه‌شدگی. تهران: عقل سرخ.

- جهاندیده، عبدالغفور(1390). منظومه‌های عاشقانه بلوچی. تهران: معین.

- جهاندیده، عبدالغفور(1400). بررسی معنایی چند واژه در زبان بلوچی و متون کهن فارسی. ادبیات و زبان‌های محلی ایران‌زمین،11 (4)، 1-14. doi: 10.30495/IRLL.2021.1908537.1374

- حسینی‌مقدم، اسما، و قوام، ابوالقاسم(1396). تحلیل دگرگونی شخصیت شیرین از روایت فردوسی تا روایت نظامی با تکیه‌بر عناصر گفتمان‌مدار شاهنامه و خسرو و شیرین. متن‌شناسی ادب فارسی، 9(4)، 93- 113.  doi: 10.22108/RPLL.2017.77341

- دارابی، مرضیه، و اکبری، مجید(1397). زمینه‌های پیشازبانی سوژه در اندیشۀ کریستوا. شناخت، 11(1)، 107- 126.

- ربانی خوراسگانی، علی، و میرزایی، محمد(1393). ایدئولوژی، سوژه، هژمونی، و امر سیاسی در بستر نظریۀ گفتمان، غرب‌شناسی بنیادی، 5(1)، 23- 46.

- شاد، فقیر. (2016).  میراث، کراچی: فاضل ادبی کاروان‌مند.

- صفری، جهانگیر، و حسینی، سیدمجتبی(1388). سیمای شاپور در منظومۀ خسرو و شیرین. نثرپژوهی ادب فارسی، 11(23)، 201-231.

- علیزاده، جواد( 1398). تمایزهای بدون تفاوت-روایتی از سیر تحوّل سوژه. تهران: اشاره.

- غربی، موسی‌الرضا، روستاخیز، بهروز، و اکبری قانع، حسین(1398). لالایی‌ها و بازتاب سوژ‌ه‌گی زنان. مطالعات اجتماعی روان‌شناختی زنان، 17(1)، 7-34.doi: 10.22051/JWSPS.2019.20390.1737

- فینک، بروس(1397). سوژۀ لاکانی بین زبان و ژوئیسانس. ترجمۀ محمدعلی جعفری، تهران: ققنوس.

- کریمی، فرزاد(1397). تحلیل سوژه در ادبیات داستانی پسامدرن ایران، تهران: روزنه.

- محمدی، جمال، و محمدی، فاطمه(1400). تحلیل گفتمان برساخت سوژۀ جسم‌مند زنانه در ارتباط با سلطۀ مردانه (زنان شهر سنندج). پژوهش‌نامۀ زنان، 12(2)، 227-256. Doi: 10.30465/WS.2021.23510.2576

- محمدی، سردار، و حمیدیان، اکرم( 1398). تراژدی مرگ سوژه در عصر رسانه‌ها. تهران: ساقی.

- نظامی، الیاس(1386). خسرو و شیرین. به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.

- هال، دونالد ای( 1396). سوژگی. ترجمۀ هادی شاهی، تهران: پارسه.