بازتاب سوگندهای عاشقانه در دوبیتی‌های بومی و محلی مازندران و خراسان

فصلنامۀ ادبیات و زبان های محلی ایران زمین

دوره 13، شماره 1 - شماره پیاپی 39، خرداد 1402، صفحه 67-91   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/irll.2023.703118

نویسنده

ویدا ساروی^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی،دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بابل

چکیده

سوگندها همانند تمامی پدیده‌­ها و آفریده‌­های روزمرّه و در جریان کار و تلاش و تداوم هستی مردم هر سرزمینی، از نمادها، باور­ها و نشانه­‌های اساطیری و باستانی سرشارند. سوگندها، در واقع  بازتاب باورها و انگاره­‌ها، اعتقادات و فرهنگ، چگونگی سازش و مدارا و تداوم حیات اجتماعی مردمان در هر دوره­‌ای هستند که با ویژگی‌های زیستی، جغرافیایی  و فرهنگی خاصّ آن  دوره، درآمیخته و در مباحث و جستجوهای مردم‌شناسی، عناصر گویا و ارزشمندی به شمار می‌­روند. ترانه‌های  بومی و محلی، بخش مهمی از ادبیات شفاهی محسوب می‌­گردد. در بومی سرودها، قالب مناسب برای بیان احوال و عواطف عاشقانه­، دوبیتی است. در این پژوهش، با روش کتابخانه‌­ای و میدانی، سوگندهای عاشقانه در دوبیتی­‌های بومی مازندران  و خراسان  بررسی شده است. با مطالعۀ بیش از 3000 دوبیتی بومی مازندرانی و خراسانی، 120 دوبیتی؛ یعنی حدود چهار درصد سوگند عاشقانه مشاهده شد. این سوگندها از نظر محتوایی به دو دستۀ عمومی و اختصاصی تقسیم شده‌­اند. براساس دسته­‌بندی انواع سوگندهای عاشقانه و یافته‌­های تحقیق، می­‌توان گفت که در مازندران، سوگند عاشق به خداوند و در خراسان، سوگند عاشق به قرآن بیشترین بسامد را داراست. در بقیۀ سوگندها همانند سوگند عاشق و معشوق در برابر یکدیگر؛ سوگند به مقدّسات مذهبی در برابر معشوق؛ سوگند به خال روی و چشم و ابروی معشوق؛ سوگند به جان معشوق و برادرش و سوگند عاشق به پدیده­‌های طبیعی، آمار سوگندهای عاشقانۀ دو استان نزدیک به هم است.

کلیدواژه‌ها

ادبیات بومی؛ دوبیتی؛ مازندران؛ خراسان؛ سوگند عاشقانه

مراجع

- آنی‌زاده، علی(1396). الگوهای مردم انگاری، تهران: مرکز پژوهش و سنجش افکار.

- احمدی­کمرپشتی،کیومرث(1393). بَبه اُویا(سروده­های تبری). به کوشش لیلا احمدی­کمرپشتی، تهران: رسانش نوین.                                                                                                                                        

- اسماعیل‌پور مطلق، ابوالقاسم(1396). ترانه­های مازندرانی. تهران: رسانش نوین.

- باوند سوادکوهی،احمد(1382). جایگاه سوگند در فرهنگ­عامه ایران. تهران: اعتماد.

- پازواری، امیر(1391). دیوان اشعار. پژوهش بامداد جویباری، تهران: کاوشگر.

- پورداود، ابراهیم(1343). ویسپرد. به کوشش بهرام فره وشی، تهران: ابن سینا.

- تاج الدین، محمد(1391). ترانه‌های ترنه مازندران. ساری: شلفین.

- جعفری «قنواتی»، محمد(1399). درآمدی بر فولکلور ایران. تهران: جامی. 

- جلالی کندلوسی. فرهود.(1380). پارپیرار (ناری­ناری­کا)؛شعرمازندرانی، تهران: شلاک.

- جوادیان، محمود. (1375). نوج؛ ترانه‌های مازندرانی، تهران: معین.

- حسام پور، سعید، و دهقانی، ناهید(1387). بررسی تحلیلی گونه‌های پیمان و سوگند در شاهنامه فردوسی. پژوهشنامۀ ادب غنایی، 6(11)، 61-78.

- ذوالفقاری،حسن(1395). باورهای­ عامیانه مردم ایران. تهران: چشمه.

- رحیم زاده، معصومه(1382). سقاتالارهای­مازندران. ساری: اداره کل میراث فرهنگی استان مازندران.

- سام دلیری، سلیمان(1398). هدهد سلیمان. چالوس: فقیه.

- سجادی،جعفر(1375). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: کتابخانه طهوری.

- شفیعی کدکنی،محمدرضا(1378). ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت. تهران: سخن.

- شکور‌زاده بلوری، ابراهیم(1396). ترانه­های روستایی خراسان. مشهد: نیما.

- شوالیه، ژان، و گربران، آلن(1388). فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضائلی، تهران: جیحون.

- عمادی،اسدالله و عالمی، محمد ابراهیم(1390). نغمه‌های سرزمین بارانی. ساری: شلقین.

- فردوسی، ابوالقاسم(1370). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق، تهران: روزبهان.

-قهرمان، محمد(1383). فریادهای­تربتی. مشهد: ماجان.

-کرزبر یار احمدی، غلامحسین(1388). فرهنگ مردم بروجرد. به کوشش علی آنی‌زاده. تهران: دفتر پژوهش‌های رادیو.

-کیانی، حسین(1371). سوگند در زبان و ادب فارسی. تهران: دانشگاه تهران.

-گیتی نژاد، مهدی(1392). ترانه‌های قدیمی مازندران. ساری:  شلفین.

-لاهیجی،شمس الدین محمد(1391). شرح گلشن راز. تصحیح محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران: زوّار.

- محمدزاده، غفور(1398). چاربیتی­های­سرزمین­جام. تهران: آروَن.

- معین، محمد(1371). فرهنگ فارسی. تهران: سپهر.

- میهن‌دوست، محسن(2535).کلّه فریاد؛ ترانه‌هایی از خراسان. تهران: گل آذین.

- مهجوریان نماری، علی اکبر(1374). باورها و بازی­های مردم آمل. ساری: فرهنگ‌خانه مازندران.

- مهدی‌زاده آری، رضا(1395). مهر تا مهر؛ بررسی نمادها و اساطیر کهن ایرانی در فرهنگ بومی. بابل: مبعث.

- ناصح، محمد مهدی(1373). شعر دلبر؛ دوبیتی­‌های عامیانه بیرجندی. مشهد: محقق.

- ناصح، محمد مهدی(1377). شعر نگار؛ دوبیتی‌های عامیانه بیرجندی. مشهد: محقق.                   

- نصری­ اشرفی،جهانگیر(1398). دانشنامۀ تبرستان و مازندران. تهران: نی.

- نوربخش، جواد(1372). فرهنگ نوربخش اصطلاحات تصوف.تهران: مؤلف.

- هومند، نصرالله(1380). سَرچَمر، دل­سو(سروده­های­تبری). آمل: طالب­آملی.

- یاحقی، محمد جعفر(1386). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.

- یوسفی زیرابی، فریده(1394). زن در فرهنگ عامۀ مردم مازندران با بررسی ترانه، ضرب‎ المثل و افسانه. ساری: شلفین.

منابع شفاهی (مصاحبه)

- حسین رضا احمدی نسب، شاعر ادب بومی مازندران: 14/4/1400

- عارف کمرپشتی، استاد دانشگاه و پژوهشگر ادب عامۀ مازندران: 1/4/1400

- محمد مهدی ناصح،استاد دانشگاه  و پژوهشگر ادب عامۀ خراسان: 6/12/1400

- جهانگیر نصری اشرفی، پژوهشگر ادب عامۀ مازندران: 15/10/1400