فرایند واجی تقویت در برخی از گویش‌های استان اصفهان

فصلنامۀ ادبیات و زبان های محلی ایران زمین

دوره 13، شماره 1 - شماره پیاپی 39، خرداد 1402، صفحه 121-145   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/irll.2023.703120

نویسنده

مجید طامه^*

استادیار گروه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران، ایران

چکیده

پژوهش حاضر به بررسی فرایند واجی تقویت در برخی از گویش‌های استان اصفهان اختصاص دارد. برای انجام این تحقیق داده‌های بیست و چهار گویش‌ که در استان‌ اصفهان و به‌ویژه در شهرستان‌های کاشان و نطنز رایج‌اند، بررسی شده‌است. گویش‌های بررسی‌شده از دستۀ گویش‌های مرکزی ایران به‌شمار می‌آیند. فرایند واجی تقویت دارای انواع متفاوتی مانند واک‌رفتگی، انسدادی‌شدگی، درج، مشدّدسازی و غیره است که گونه‌های متفاوتی از آن در گویش‌های مورد مطالعه به‌کار رفته‌است. در این تحقیق سعی بر آن است تا انواع فرایندهای واجی تقویت در برخی از گویش‌های اصفهان، کاشان و نطنز مشخص شود و دامنۀ عملکرد و بسامد آن‌ها تعیین گردد. همچنین، سعی شده‌است تا مشخص شود فرایند تقویت در چه بافت‌ها و جایگاه‌هایی روی می‌دهد. روش پژوهش حاضر توصیفی ـ تحلیلی است. برخی از نتایج این پژوهش عبارتند از: 1) پربسامدترین فرایند آوایی تقویت در گویش‌های مورد مطالعه، واک‌رفتگی است؛ 2) انسدادی‌شدگی، دومین فرایند معمول تقویت در این گویش‌هاست؛ 3) فرایند آوایی درج نیز پدیده‌ای بسیار معمول در گویش‌های بررسی‌شده است و در فرایند تقویت، درج همخوان، پربسامدتر از درج واکه است.

کلیدواژه‌ها

گویش‌های استان اصفهان؛ گویش‌های مرکزی؛ فرایندهای واجی؛ تقویت؛ واک‌رفتگی؛ انسدادی‌شدگی

مراجع

- آرام، یوسف، و حسینی صفوت، عاطفه(1395). بررسی پیکره‌بنیاد فرایندهای واجی تضعیف و تقویت در ادوار تاریخی زبان فارسی. پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی، 6(11)، 159-176. doi: 10.22084/RJHLL.2016.1528

- آقاربیع، ابوالحسن(1383). گویش راجی هَنجن. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

- اسماعیلی، محمدمهدی(1390). گنجینۀ گویش‌های ایرانی (استان اصفهان 1). تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

- اسماعیلی، محمدمهدی(1401). خاستگاه واکه‌های پیشین گرد در برخی زبان‌های ایرانی نو. زبان‌شناخت، 13(1)، 51-73. doi: 10.30465/LS.2022.39831.2037

- اشرفی خوانساری، مرتضی(1383). گویش خوانساری. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

- اکبرپور، جعفر (1394). گنجینۀ گویش‌های ایرانی (استان مازندران1-2). تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

- برجیان، حبیب(1394). گنجینۀ گویش‌های ایرانی (استان اصفهان 2). تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

- بیکس، رابرت(1389). درآمدی بر زبان‌شناسی تطبیقی زبان‌های هندواروپایی. ترجمۀ اسفندیار طاهری، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

- تفضلی، احمد(1398). اطلاعاتی دربارۀ لهجۀ پیشین اصفهان. مقالات احمد تفضلی، گردآورنده ژاله آموزگار، تهران: توس، صص 99-112.

- ثباتی، الهام، و افشار، طاهره (1395). فرایندهای واجی تقویت در گونه‌های کردی ایلامی. مطالعات زبان‌ها و گویش‌های غرب ایران، 3(12)، 17-34. doi: 10.22126/JLW.2016.1238

- حسن‌دوست، محمد(1389). فرهنگ تطبیقی ـ موضوعی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نو. 5 ج. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

- حسن‌دوست، محمد(1393). فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی. 5 ج، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

- رزاقی، سیّد طیب(1395). گنجینۀ گویش‌های ایرانی (استان اصفهان 3). تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

- سبزعلیپور، جهاندوست(1394). گنجینۀ گویش‌های ایرانی (تاتی خلخال).  تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

- سعادت، یوسف(1391). فرایند شکل‌گیری پسوندهای مصدر و اسم مصدر در فارسی میانه. ویژه‌نامۀ زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، 1(1)، 89-110.

- صادقی، علی‌اشرف(1396). تغییر صامت‌های واکدار آغازی به بیواک در زبان فارسی. فصلنامۀ تخصصی زبان و کتیبه، 1(1)، 9-13.

- طاهری، اسفندیار(1397). دربارۀ پیشین‌شدگی واکۀ ū در لری و گویش‌های مرکزی ایران. مطالعات زبان‌های و گویش‌های غرب ایران، 6(23)، 83-96. dor: 20.1001.1.23452579.1397.6.23.5.5

- عزّت‌آبادی‌پور، طاهره، و شهیدی، اشرف‌السادات(1398). فرایند سایشی‌شدگی در گونۀ سیرجانی: واج‌شناسی زایشی. ادبیات و زبان‌های محلی ایران، 9(2)، 47-66. doi: 10.30495/IRLL.2019.667860

- علی‌یاری بابُلقانی، سلمان(1396). گنجینۀ گویش‌های ایرانی (هفت گویش از حاشیۀ زاگرس). تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

- کرد زعفرانلو کامبوزیا، عالیه، و تاج‌آبادی، فرزانه(1391). مقایسۀ مشدّدسازی و تشدیدزدایی در زبان فارسی و گویش‌های ایرانی. پژوهش‌های زبان و ادبیات تطبیقی، (3)1، 127-151.

- لُکوک، پیِر(1383). گویش‌های مرکزی ایران، راهنمای زبان‌های ایرانی. جلد دوم، ترجمۀ فارسی زیر نظر حسن رضائی باغ‌بیدی، تهران: ققنوس.

- مکنزی، دیوید نیل(1373). فرهنگ کوچک زبان پهلوی. ترجمۀ مهشید میرفخرایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

- ویندفور، گرنوت(1383). گویش‌های ایرانی غربی، راهنمای زبان‌های ایران. جلد دوم، ترجمۀ فارسی زیر نظر حسن رضائی باغ‌بیدی، تهران: ققنوس.

- هایمن، لاری ام(1365). نظام آوایی زبان، نظریه و تحلیل. ترجمۀ یداللّه ثمره، تهران: فرهنگ معاصر.

- Borjian, H. (2009). Median Succumbs to Persian after Three Millennia of Coexistence: Language Shift in the Central Iranian Plateau. Journal of Persianate Studies 2(3), 62-87.

- Crystal, D. (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics, 6^th edition, Oxford: Blackwell.

-  Harris, J. (2009). Why final obstruent devoicing is weakening. Nasukawa K. and Ph. Backley (ed.), Strength Relations in Phonology. Berlin and New York: Mouton de Gruyter, pp. 9-45.

- Kenstowicz, M. (1994). Phonology in Generative Grammar. Cambridge: Blackwell.

- Kul, M. (2007). The Principle of Least Effort Within the Hierarchy of Linguistic Preferences: External Evidence from English. PhD Dissertation, Pozanan, Adam Mickiewicz University.

- Lecoq, P. (1989). Les dialectes du centre de l’Iran. Schmitt, R. (ed.), Compendium Linguarum Iranicarum, ed. R. Schmitt, Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag, pp. 313-326.

- Luschützky, H.C. (2001). “Sixteen Possible Types of Natural Phonological Processes”, ed. Charles

- Mobaraki, M. (2013). Fortition in Persian Phonological System. Journal of Education and Practice, 4(23), 110-118.

- Odden, D. (2013). Introducing Phonology. 2^nd edition. Cambridge: Cambridge University Press.

- Rezai Baghbidi, H. (2016). The Linguistic History of Rayy up to the Early Islamic Period. Der Islam. 93 (2), 403-412.

- Stilo, D.L. (1981). The Tati Language Group in the Sociolinguistic Context of Northwestern Iran Transcaucasia. Iranian Studies, 14(3/4), 137-187.

- Stilo, D.L. (2007). Isfahan xxi. Provincial Dialects. Encyclopedia Iranica, 14(3), 93-112.

- Tafazzoli, A. (1991). Some Isfahani Words. Corolla Iranica (Papers in Honour of Prof. Dr. David Neil MacKenzie on the Occasion of his 65^th Birthday on April 8^th, 1991). ed. R. Emmerick and D. Weber. Frankurt am Main: Peterlang, pp. 207-210.

- Trask, R.L. (2015). Historical Linguistics, 3^rd edition, ed. R. McColl Millar, London and New York: Routledge.

- Windfuhr, G. (1992). Central Dialects. Encyclopedia Iranica, 5(4), 242-252.