لزوم تغییر رهیافتی در مطالعات فرم شهر با توجه به رهیافت‌های فلسفۀ علم

بنیان های حکمی-فلسفی هنر ایرانی

مقاله 2، دوره 1، شماره 2، اسفند 1401، صفحه 127-147   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30486/pia.2023.1987120.1036

نویسندگان

احمدعلی نامداریان¹؛ سمیه خانی^{* 2}

¹دکتری شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران

²دکتری معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

چکیده

با وجود گستردگی و تنوع، عمدۀ مطالعات فرم شهری در دو دستۀ مورخان معماری و شهرسازی و علم ریخت‌شناسی قابل‌تقسیم است. اما این مطالعات عمدتاً به توصیف و چیستی فرم شهر پرداخته و هیچ یک، تحولات و دگرگونی‌های شهرهای امروزی را به خوبی توضیح نمی‌د‌هد. اینکه چه عواملی موجب تغییر فرم شهر می‌شود نیازمند کمک گرفتن از یک دستگاه نظری تازه است. این مقاله تلاش دارد با استفاده از مطالعۀ اسنادی و سپس تحلیل محتوای کیفی و با انطباق بنیان‌‌های مطالعات کنونی فرم شهر با دستگاه‌های فلسفۀ علم، به دسته‌بندی و آسیب‌شناسی مطالعات فرم شهری بپردازد و سپس به کمک رهیافت واقع‌گرایی انتقادی، لزوم تغییر رهیافتی در مطالعات فرم شهر را ثابت کند. مطالعۀ اسنادی و تحلیل محتوای مطالعات پیشین، نشان می‌دهد مطالعات فرم شهر، آگاهانه یا ناآگاهانه، عمدتاً مبتنی بر رهیافت‌های «پوزیتویستی» و «عقل‌گرایی انتقادی» است که اغلب هستی‌شناسی فرم شهری را به معرفت‌شناسی آن تقلیل می‌دهد. این مقاله، به منظور فراروی از مغالطۀ معرفتی گرایش‌های فرم شهر و توضیح دگرگونی شهرهای امروزی، تلاش دارد از رهیافت واقع‌گرایی انتقادی بهره گیرد. رهیافت پیشنهادی، با پرداختن به ساختارهای پنهان فرم شهر، به نیروها و فرایندهایی می‌پردازد که موجب تولید و بازتولید فرم شهر می‌شوند. برای توضیح دگرگونی شهرهای امروزی، مطالعات فرم باید از شناخت صرف و مغالطۀ معرفتی، به سمت هستی‌شناسی و ساختارهای پنهان فرم شهر حرکت کنند

کلیدواژه‌ها

تحول شهرها؛ فرم شهر؛ فلسفۀ علم؛ نیروهای مؤثر بر تحول فرم شهر

مراجع

اسدپور، فروغ (2018). رئالیسم انتقادی، دفتر اول، www.Dialecticspace.com.

ایمان، محمدتقی، نوشادی، محمودرضا (2011). تحلیل محتوای کیفی، نشریه پژوهش،2، صص 15-44.

بلیکی، نورمن ( 1393). طراحی پژوهش‌های اجتماعی ،ترجمۀ حسن چاوشیان، تهران: نشر نی.

بیکن، ادموند (1376). طراحی شهرها، ترجمۀ فرزانه طاهری، تهران: مرکز مطالعات معماری و شهرسازی ایران.

پاکزاد، جهانشاه (2009). سیر اندیشه‌ها در شهرسازی، جلد سوم، تهران: نشر شرکت عمران شهرهای جدید.

پوراحمد، احمد، وفایی، ابوذر (1393). مقایسة تطبیقی ساختار شهر اسلامی با شهر غربی (با تأکید بر نظریة شهر ماکس وبر، فصل‌نامۀ علمی- پژوهشی شهر ایرانی- اسلامی، 18، صص 5- 12.

دانشپور، سید عبدالهادی، روستا، مریم (2012). خوانش ساختار شهر؛ گامی به سوی شکل شناسیِ شهری، نشریۀ علمی- پژوهشی انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، 45، صص 4 -54.

حقیقی بروجنی، سمر، یزدانفر، عباس و بهزادفر، مصطفی (1399). خوانش فضا بر مبنای نظریات فضا- قدرت فوکو؛ مطالعۀ موردی: میدان نقش جهان در عصر صفوی، فصل‌نامۀ علمی- پژوهشی مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 39، صص 43-55.

چالمرز، آلن اف (1397). چیستی علم، ترجمۀ دکتر سعید زیباکلام، چاپ دوازدهم، تهران: سمت.

سلطانی، علی، نامداریان، احمدعلی(1389). بررسی نیروهای مؤثر بر تحولات شهری، نشریۀ هویت شهر، 7، صص 123-130.

کریر، راب (2007). فضای شهری، ترجمۀ خسرو هاشمی‌نژاد، تهران: انتشارات خاک.

کلانتری خلیل‌آباد، حسین، مبینی، حسین و حقی، مهدی (1393). میزان انطباق ساختار اصلی شهر مشهد با تصویر ذهنی زائران، فصل‌نامۀ مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، 17، صص 35-44.

لینچ، کوین (1376). تئوری شکل خوب شهر، ترجمۀ سیدحسین بحرینی، تهران: دانشگاه تهران.

مدنی‌پور، علی (1390). طراحی شهر خرد؛ مبانی و چارچوب‌ها، ترجمۀ دکتر بهادر زمانی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

مدنی‌پور، علی (2005). طراحی فضای شهری، ترجمۀ فرهاد مرتضایی، تهران: شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری، تهران: شهرداری تهران.

موریس، جیمز (1394). تاریخ شکل شهر، ترجمۀ راضیه رضازاده، تهران: دانشگاه علم و صنعت.

هولاب، رابرت (1370). یورگن هابرماس؛ نقد در حوزۀ عمومی، ترجمۀ دکتر حسین بشیریه، تهران: نی.

Acebillo, Josep, Jacques Le, and Christian Schmid (2012). Globalization of Urbanity. ACTAR Publishers.

Acemoglu, Daron, Simon Johnson, and James A Robinson (2002). "Reversal of fortune: Geography and institutions in the making of the modern world income distribution."  The Quarterly journal of economics 117 (4):1231-1294

Albert, K., Brundage, J. S., Sweet, P., & Vandenberghe, F. (2020). Towards a critical realist epistemology?. Journal for The theory of social behaviour, 50(3), 357-372.

Archer, Margaret, Roy Bhaskar, Andrew Collier, Tony Lawson, and Alan Norrie (2013). Critical Realism: Essential Readings. Routledge.

Archer, M. (2013). Introduction: Realism in the social sciences. In Critical realism (pp. 189-205). Routledge.

Bell, Simon (2012). Landscape: pattern, perception and process: Routledge.

Benevolo, L (1967). The origins of modern town planning. Mit Press.

Bentley, Ian (2004). Urban Transformations: Power, People and Urban Design. Routledge.

Bhaskar, Roy (2008). “A Realist Theory of Science (Radical Thinkers).” Verso.

——— (2020). Critical realism and the ontology of persons. Journal of Critical Realism, 19(2), 113-120.

——— (2013). A Realist Theory of Science. Routledge.

——— (2014). The possibility of naturalism: A philosophical critique of the contemporary human sciences: Routledge.

Blaikie, Norman (2007). Approaches to social enquiry: Advancing knowledge: Polity.

Bramley, Glen, and Karryn Kirk (2005). “Does Planning Make a Difference to Urban Form? Recent Evidence from Central Scotland.” Environment and Planning A 37 (2). SAGE Publications Sage UK: London, England: 355–78.

Brenner, N. (2016) Critique of urbanization: Selected essays. Birkhäuser.

Brenner, N. and Schmid, C. (2015) ‘Towards a new epistemology of the urban?’, City. Routledge, 19(2–3), pp. 151–182.

Carmona, Matthew, Tim Heath, T Oc, and S Tiesdell (2003). Public Place-Urban Space. Nottingham: Architectural press.

Carmona, M., de Magalhães, C., & Natarajan, L (2018). Design governance the CABE way, its effectiveness and legitimacy. Journal of Urbanism: International Research on Placemaking and Urban Sustainability, 11(1), 1-23.

Carter, Harold (1983). An Introduction to Urban Historical Geography.

Cowan, Robert, and Peter Geoffrey Hall. (2005). The Dictionary of Urbanism. Streetwise press.

Cullen, Gordon (1961). The concise townscape: Routledge.

CUTHBERT, A (2006). The form of cities: Political economy and urban design. Malden. MA: Blackwell Pub.

Cuthbert, Angela L, and William P Anderson (2002). “An Examination of Urban Form in Halifax-Dartmouth: Alternative Approaches in Data.” Canadian Journal of Urban Research. JSTOR, 213–37.

Gauthier, Pierre, and Jason Gilliland (2006). “Mapping Urban Morphology: A Classification Scheme for Interpreting Contributions to the Study of Urban Form.” Urban Morphology 10 (1). International Seminar on Urban Form: 41.

Dikeç, M. (2012) ‘Space as a mode of political thinking’, Geoforum. Elsevier, 43(4), pp. 669–676.

Duany, A. and Talen, E. (2013) Landscape Urbanism and its Discontents: Dissimulating the Sustainable City. New society.

Finn, D. K. (2020). What Is Critical Realism?. Moral Agency within Social Structures and Culture: A Primer on Critical Realism for Christian Ethics, 19.

Fox, S., & Goodfellow, T. (2022). On the conditions of ‘late urbanisation’. Urban Studies, 59(10), 1959-1980.

Gutkind, E. A. (1964). International history of city development: Urban development in Southern Europe: Spain and Portugal (Vol. 3). Free Press of Glencoe.

Graeber, D. (2015). The utopia of rules: On technology, stupidity, and the secret joys of bureaucracy. Melville House.

Hack, Gary (2017). the preindustrial city. In designing cities: coursera.

Harvey, David (2008). “The Right to the City.” New Left Review 53 (53): 23–40.

----------- (2010) Social justice and the city. University of Georgia press.

Keiser (2017) ‘Urban Political Economy’.

Kipfer, S. (2008) ‘How Lefebvre urbanized Gramsci: hegemony, everyday life, and difference’, in Space, difference, everyday life. Routledge, pp. 207–225.

Knox, Paul L (2014). Atlas of Cities. Princeton University Press.

Knox, Paul L, and Linda McCarthy. (2005). “Urbanization: An Introduction to Urban Geography.” Pearson Prentice Hall.

Kostof, Spiro (1991). "The City Shaped: Urban Patterns and Meanings Through History, Thames & Hudson."  New York:P52.

Kostof, S. (1991). The city shaped: Urban patterns and meanings through history.

--------- (1992). The City Assembled: Urban Patterns and Meanings Through History.

Krier, Rob, and Colin Rowe (1979). Urban space: Academy editions London.

Kropf, Karl (2009). “Aspects of Urban Form.” Urban Morphology 13 (2): 105.

Kropf, K. (no date) ‘Urbanism, politics and language: the role of urban morphology’.

Lees, Susan H. (1994). “Irrigation and Society.” Journal of Archaeological Research 2 (4). Springer: 361–78.

Lee, C. and Moudon, A. V. (2006) ‘The 3Ds + R: Quantifying land use and urban form correlates of walking’, Transportation Research Part D: Transport and Environment. Pergamon, 11(3), pp. 204–215. doi: 10.1016/J.TRD.2006.02.003.

Moholy-Nagy, Sibyl (1968). Matrix of Man: An Illustrated History of Urban Environment. Praeger.

Mukumbang, F. C. (2023). Retroductive theorizing: a contribution of critical realism to mixed methods research. Journal of Mixed Methods Research, 17(1), 93-114.

Moudon, Anne Vernez (1997). “Urban Morphology as an Emerging Interdisciplinary Field.” Urban Morphology 1(1): 3–10.

Mumford, L. (1961). The city in history: Its origins, its transformations, and its prospects (Vol. 67). Houghton Mifflin Harcourt.

Nevarez, L. (2015) ‘Urban Political Economy’, The Blackwell Encyclopedia of Sociology. Oxford, UK: John Wiley & Sons, Ltd. doi: 10.1002/9781405165518.WBEOSU013.PUB2.

Oswin, N. (2018) ‘Planetary urbanization: A view from outside’, Environment and Planning D: Society and Space. SAGE Publications Sage UK: London, England, 36(3), pp. 540–546.

Peake, L. (2016) ‘The twenty‐first‐century quest for feminism and the global urban’, International Journal of Urban and Regional Research. Wiley Online Library, 40(1), pp. 219–227.

Petrovici, N., Poenaru, F., & Mare, C. (2023). “Exploded urbanism”: Processes of peri-urban formation in Romania. Cities, 135, 104218.

Sayer, A. (1999). Realism and social science. Realism and Social Science, 1-224.

Scheer, Brenda Case (2016). “The Epistemology of Urban Morphology.” Urban Morphology 20 (1). INT SEMINAR URBAN FORM UNIV CHICAGO, COMMITTEE GEOGRAPHICAL STUDIES, 5828 S UNIVERSITY AVE, 60637-1583 CHICAGO, IL USA: 5–17. www.dialecticalspace.com.

Scott, A. J. (2022). The constitution of the city and the critique of critical urban theory. Urban Studies, 59(6), 1105-1129.

Sjöberg, Gideon (1960). “The Preindustrial City: Past and Present.” London.

SPREIREGEN, Paul David (1965). Urban design: McGraw-Hill.

Whitehand, J W R, Michael P Conzen, and Kai Gu (2016). “Plan Analysis of Historical Cities: A Sino-European Comparison.” URBAN MORPHOLOGY 20 (2). INT SEMINAR URBAN FORM UNIV CHICAGO, COMMITTEE GEOGRAPHICAL STUDIES, 5828 S UNIVERSITY AVE, 60637-1583 CHICAGO, IL USA: 139–58.

Zeiderman, A. (2018) ‘Beyond the Enclave of Urban Theory’, International Journal of Urban and Regional Research. John Wiley & Sons, Ltd, 42(6), pp. 1114–1126. doi: 10.1111/1468-2427.12661.

Zhang, T. (2023). Critical realism: A critical evaluation. Social Epistemology, 37(1), 15-29