دیالکتیک جبر و اختیار در عشق: بررسی تأثیر تفکر اشعری در اشعار عاشقانۀ سعدی

جستار نامه: ادبیات تطبیقی (فارسی- انگلیسی)

دوره 7، شماره 24، شهریور 1402، صفحه 170-194   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/rpcl.2023.703167

نویسندگان

سیدکاظم مفیدی¹؛ علی فلاح^{* 2}؛ صفا تسلیمی³؛ بهاره فضلی⁴

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران

⁴استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.

چکیده

سعدی پروردۀ مکتب اشاعره است و به‌راحتی می‏توان تأثیر کلام اشعری را در آثار سعدی مشاهده کرد. تأثیر قضا و قدر بر سرنوشت، تأثیر ذات و جوهره بر اعمالی که از انسان سر می‏زند، و بی‏تأثیر بودن تربیت بر تغییر روحیات و اخلاقیات فرد، در جای‌جای کلیّات سعدی به چشم می‏خورد. علاوه بر مضامین بسیاری از این دست، مضمون شایع دیگری نیز در غزلیات و اشعار عاشقانۀ سعدی دیده می‏شود با این مفهوم که عشق امری بی‏اختیار و عقل‏گریز است و در برابر عشق نمی‏توان تاب آورد یا دست به انتخاب و تدبیر زد؛ یعنی اندیشۀ جبر بر اشعار عاشقانۀ سعدی نیز غلبه دارد و این سؤال مطرح می‏شود که آیا این جبر برخاسته از همان کلام و تربیت اشعری است، یا صرفاً محملی برای خلق یک مضمون ادبی؟ یافته‌های مقاله با بهره گیری از روش توصیفی تحلیلی نشان داد که تأثیرگذاری کلام اشعری بر سعدی چنان نیست که او را گرفتار جبرگرایی کرده باشد؛ سعدی انسانی آزاده و روشنفکر است و علی‌رغم هم‌عصران خود، به جبر مطلق اعتقادی ندارد؛ در نتیجه مضمون بی‏اختیاری انسان در عالم عشق صرفاً یک مضمون هنری است و سعدی از آن برای بیان قدرت عشق استفاده کرده است.  

کلیدواژه‌ها

اشاعره؛ جبرگرایی؛ دیالکتیک؛ سعدی

مراجع