رهیافتی به ذهن مندی در علم النفس فخرالدین رازی

 پژوهشهای معرفت شناختی

دوره 11، شماره 24، تیر 1402، صفحه 79-98   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

فاطمه ملبوبی^{* 1}؛ عین الّله خادمی²؛ عبدالله صلواتی³؛ رضا درگاهی فر⁴

¹دانشجوی دکترای فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه تربیت دبیرشهید رجایی، تهران،

²استاد فلسفه وکلام اسلامی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی تهران

³دانشیار فلسفه وکلام اسلامی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران

⁴پژوهشگر وابسته به مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران

چکیده

فخررازی متکلم شهیر مسلمان، آراء قابل توجهی در بحث علم النفس فلسفی دارد. او نفس را جوهری مغایر بدن می‌داند، و تعدادی از حالات نفسانی و برخی ویژگی‌های آنها را نیز بررسی کرده است. پژوهش حاضر به این پرسش می‌پردازد که حالات و کیفیات نفس از دیدگاه فخر رازی با ذهنمندی در فلسفه ذهن معاصر چه نسبتی دارند؟ از این رو ابتدا رابطه‌ی حالات ذهنی با یکدیگر را در فلسفه‌ی ذهن مشخص کرده و بر این اساس، آرای فخر درباره‌ی حالات و کیفیات نفس بررسی می‌گردد. او با نقد تعاریف ابن سینا از درد و لذت، به نکات ارزشمندی که امروزه در فلسفه ذهن معاصر مطرح است اشاره کرده است. حاصل این پژوهش این است که برخی از شباهت‌ها در آراء فخر رازی با ذهنمندی معاصر یافته شد از جمله این که او به کیفیت پدیداری حالات احساسی و ادراکی در آرائش اشاره کرده و همواره تلاش برای اثبات این ویژگی داشته است. او همچنین به علم که از حالات شناختی است، توجه کرده و به نظر می‌رسد با طرح نظریه‌ی اضافه، حالت توجه آگاهانه‌ای را که برای نفس حاصل می‌شده، مورد نظر داشته است. در این جستجو به برخی اختلافات نیز اشاره می‌شود از جمله این که او به ویژگی‌ها و چگونگی حصول دیگر حالات شناختی همچون قصد، آرزو، میل داشتن و ... نپرداخته است و مفهوم حیث التفاتی در فلسفه‌ی ذهن با نظریه‌ی اضافه‌ی فخر تفاوت دارد. همچنین رویکرد فخر رازی و ذهنمندی معاصر از دو جهت با یکدیگر متفاوت هستند: 1- پیش فرض‌های فخر رازی و فلسفه‌ی ذهن معاصر در نفس داشتن تفاوت دارد. 2- به دلیل چارچوب تاریخی، هدف او در طرح این مباحث، پاسخ به مسائل متفاوت از مسائل فلسفه‌ی ذهن معاصر بوده است.

کلیدواژه‌ها

نفس؛ ذهن؛ ذهنمندی؛ فخر رازی؛ حالات ذهنی

مراجع

افلاطون. (1337). مجموعه آثار، ترجمه حسن لطفی، تهران: دانشگاه تهران.

حقی، علی، زختاره، ملیحه. (1389). «پژوهشی در حیث التفاتی برنتانو و تطبیق آن با نظریه اضافه فخررازی»، نشریه الهیات تطبیقی، ص 39- 52 ، شماره 4.

ذبیحی، محمد، ‌پاشایی، محمدجواد. (1391). «نقد و بررسى وجود ذهنى از دیدگاه فخررازی»، پژوهشهای فلسفی کلامی، ص 205-225، شماره 51 .

رازی، محمد بن عمر. (1986). الاربعین، قاهره: مکتبة الکلیات الأزهریة.

همو. (1384). شرح اشارات و تنبیهات، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

همو. (1373). شرح عیون الحکمه، تهران: مؤسسه الصادق.

همو. (1411). مباحث المشرقیه، قم: انتشارات بیدار.

همو. (1420). مفاتیح الغیب، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.

همو. (1407). مطالب العالیه، بیروت: دارالکتاب العربیه.

همو. (1406). النفس و الروح و شرح قواهما، تهران: بی نا.

صدرالمتألهین. (1981). الحکمةالمتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة، ج 4 و ج 8 ، بیروت: داراحیاء التراث.

مسلین، کیت. (1391). ترجمه مهدی ذاکری، درآمدی بر فلسفه ذهن، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.

همتی مقدم، احمدرضا، صبوحی، علی.(1391). نظریه‌های مادی انگارانه ذهن، قم: پژوهشکده فلسفه و کلام.

- Descartes, René. (2003). The Principles of Philosophy, University of Glasgow.  

-Kim, Jaegwon.(2011). PHILOSOPHY OF MIND, usa: westview press

- kind, Amy. (2020). PHILOSOPHY OF MIND THE BASICS, usa: Routledg

- Samuel Guttenplan. (1994). A Companion to the Philosophy of Mind, usa: Blackwell Publishers Ltd

- Ludwig, Kirk. (2003). <The Mind–Body Problem: Blackwell Guide to Philosophy of Mind, USA, Blackwell Publishing Ltd

- Garvey, James. (2011). The Continuum Companion to Philosophy of Mind, new York: Continuum publishing