بررسیِ انتقادی ماهیّتِ «قصد» از دیدگاه دونالد دیویدسُن و صدرالمتألّهین

 پژوهشهای معرفت شناختی

دوره 11، شماره 24، تیر 1402، صفحه 173-194   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

فاطمه سادات کتابچی^{* 1}؛ کرامت ورزدار²

¹دانشجوی دکتری رشته فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه تهران؛

²دکترای تخصصی مدرّس گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران

چکیده

مسئله اساسیِ این پژوهش بررسی و واکاویِ تعریفِ «قصد/عمد» در فلسفه‌ی دیویدسُن و صدرالمتألّهین و هدف از آن تمایزِ «کُنشِ قصدی» از «غیرِقصدی» است. روشن شدنِ ماهیّت این کُنش و تعریفِ دقیقِ آن، در حکمتِ عملی و علومی همچون فقه، حقوق و اخلاق حائزِ اهمیّت است؛ زیرا موضوعِ این علوم، «کُنشِ قصدی» یا همان «عمل» است. دیویدسُن «قصد» را یک حالتِ ذهنیِ مستقلّ نمی‌داند و آن را به «علیّتِ باور و میل در نسبت با انجامِ یک عمل» تحویل می‌کند؛ بنابراین یک فعل، قصدی است اگر و تنها اگر معلولِ میل و باورِ عامل باشد. صدرالمتألّهین نیز در بابِ «قصد» تحویل‌گراست امّا برخلافِ دیویدسُن «کُنشِ قصدی» را عملی ناشی از «اراده و آگاهیِ مرتبه دوّمِ عامل به غرضِ فعل» می‌داند. نتایجِ این پژوهش که بر اساسِ روشِ توصیفی - تحلیلی و از طریقِ تحلیلِ لوازمِ منطقیِ مفهومِ «قصد» به‌دست‌آمده‌است نشان می‌دهد تعریفِ دیویدسُن بخاطرِ اشکالاتی همچون «عدمِ تحویلِ میل به اراده» و «اشکالِ انحراف در سلسله‌ی علّی» مانعِ اغیار نیست؛ در نتیجه تعریفِ صدرالمتألّهین از «قصد» و «کُنشِ قصدی» قابلِ دفاع‌تر از تعریفِ وی است.

کلیدواژه‌ها

قصد؛ کُنش قصدی؛ باور؛ میل؛ آگاهیِ درجه‌دوم

مراجع

اسمخانی، محمدرضا. (1397). معنا، معرفت و دیگری در فلسفه‌ی دیویدسُن، تهران: ققنوس.

باقری، خسرو. (1400). عاملیّت انسان: رویکردی دینی و فلسفی، تهران: واکاوش.

ذاکری، مهدی. (1385 الف). نظریّه عمل دیویدسُن، قم: نشریه مفید، شماره 56.

همو.  (1385 ب). هنجارمندی و تبیین عمل، قم: مجله پژوهشهای فلسفی-کلامی، شماره: 27.

همو. (1387). نظریّه‌ی علّیِ عمل و اشکال ارتباطِ منطقی، تهران: فصلنامه فلسفه دانشگاه تهران، شماره: 6.

سلیمانی دره‌باقی، فاطمه. (1399). جایگاهِ عمل در وجودِ انسان از دیدگاه صدرالمتألّهین، تهران: خردنامه صدرا، شماره 79.

سعادتیِ خمسه، اسماعیل. (1394). نسبتِ نظر و عمل با ملکاتِ اخلاقی و تبدّلِ ذاتیِ انسان در حکمتِ متعالیه، تهران: خردنامه صدرا، شماره 79.

مطهّری، مرتضی. (1390). آزادیِ معنوی، چاپ چهل‌و‌نهم، تهران: صدرا.

ملاصدرا، محمّدبن ابراهیم. (1381). المبدأ و المعاد، تهران: بنیاد حکمت اسلامیِ صدرا.

همو. (1382الف). الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، تهران: بنیاد حکمت اسلامیِ صدرا.

همو. (1382ب). شرح و تعلیقه صدرالمتألّهین بر الهیات شفا، تهران: بنیاد حکمت اسلامیِ صدرا.

همو. (1386). مفاتیح الغیب، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامیِ صدرا.

همو. (1389). مجموعه رسائل فلسفی، تهران: بنیاد حکمت اسلامیِ صدرا.

همو. (1981). الحکمة المتعالیه فی الاسفار الاربعه، بیروت: دار احیاء التراث.

همو. (بی‌تا). ایقاظ النائمین، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقاتِ فرهنگی، انجمن حکمت و فلسفه ایران.

میرهادی، سید مهدی. (1397). فلسفه عمل در حکمتِ متعالیه، تهران: حکمت معاصر، سال هفتم، شماره اول.

همو. (1398). نسبتِ خیال با عمل در فلسفه ملاصدرا، تهران: حکمت معاصر، سال هشتم، شماره اول.

ویلر، درل. (1393). فلسفه‌ی دانالد دیویدسن، ترجمه مجتبی درایتی، تهران: انتشارات تمدّن علمی.

Anscombe, G. E. M. (1957). intention, Oxford: Blackwell.

Bunnin Nicholas, Yu Jiyuan. (2004). the Blackwell Dictionary of Western Philosophy, Oxford.

Chisholm, Roderick. (1966 ). Freedom and Action, in K. Lehrer (ed.), Freedom and Determinism, New York: Random House.

Davidson, Donald . (1980). Essays on Action and Events, Oxford: Clarendon Press.

Davidson, Donald .(1982). Rational Animals, Dialectica, 36(4), 317-328.

Davidson, Donald .(1971). Agency, In Ausonio Marras, R. N. Bronaugh & Robert W. Binkley .(eds.). Agent, Action, and Reason. University of Toronto Press.

Frankfurt, Harry. (2003). Alternative Possibilities and Moral Responsibilities, in Gary Watson, Free Will. Oxford University Press.

Ginet, Carl. (1990). On Action, Cambridge: Cambridge University Press.

Gluer, Kathrin. (2011). Donald Davidson a Short Introduction, Oxford University Press.

Joseph, Mark. (2004). Donald Davidson, United Kingdom: Acumen Publishing Limited.

Mele, Alfred. (2003). "Philosophy of Action" in Kirk Ludwig (ed.), Donald Davidson, Cambridge: Cambridge University Press.

Searl, John. (2001). Rationality in Action, United State: MIT Press.

Sneddon Andrew. (2006). Action and Responsibility, NewYork: Springer Dordrecht.

Stoeker, Ralf. (2010). Davidson, in: A Companion To The Philosophy of Action, Wiley-Blackwell.

Strawson, Galen. (2005). Free Will, from the shorter Routledge encyclopedia of philosophy. Routledge university press.