دگردیسی در هستی‌شناسی معرفت در سنت فلسفی اسلامی

 پژوهشهای معرفت شناختی

دوره 11، شماره 24، تیر 1402، صفحه 51-77   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

قدرت الله قربانی^{* 1}؛ زهره زارعی²

¹دانشیارگروه فلسفه، دانشگاه خوارزمی تهران

²دانشجوی دکترای فلسفه، دانشگاه خوارزمی تهران

چکیده

وجود و معرفت به عنوان دو مؤلفة اصلی در فلسفه، دارای نظام معنایی و روابط خاصی هستند. در هریک از نظام­های فلسفی، نظر به معنا و مصداق خاصی که از وجود یا معرفت مدنظر است، نوساناتی در رابطة دو جانبه این دو ایجاد شده است. این پژوهش درصدد بررسی تاریخی و طبقه‌بندی سطوح مختلف رابطه وجود و معرفت، نیز، فراز و فرودهای آن در حکمت متعالیه است. ماهیت تحقیق بنیادی بوده و به صورت توصیفی- تحلیلی و با بهره­گیری از روش فراترکیب نگاشته شده است. یافته­های پژوهش نشان می­دهد از ابتدای حکمت مشاء تا حکمت اشراق و سرانجام در حکمت متعالیه، نسبت وجود و معرفت یک سیر را از تباین مطلق تا تساوی مطلق طی نموده است، بلکه با تتبع متوجه یک سیر ترقیق مى­شویم و این، نه در مکتب مشا و اشراق، که قایل به تباین محض­اند، بلکه از همان حکمت متعالیه شروع شده است که از بررسی سطوح نظریات ملاصدرا در ماهوی بودن یا وجودی بودن علم روشن می شود.

کلیدواژه‌ها

وجود؛ معرفت؛ هستی شناسی معرفت؛ مسانخت وجود و معرفت؛ وجود انگاری معرفت؛ فراترکیب

مراجع

ابراهیمی دینانی، غلامحسین. (1388). «علم و معرفت از دیدگاه حکمت مشاء»، فصلنامه فلسفه و کلام (حکمت و فلسفه)، دوره اول، شماره دوم، از صفحه 41-7.

ابن سینا، حسین بن عبدالله. (1371). المباحثات، توضیح، مقدمه و تحقیق محسن بیدارفر، تهران: بیدار، چاپ اول.

همو. (1379). النجات من الغرق فی  بحر الضلالات، مقدمه و تصحیح محمدتقی دانش پژوه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم.

همو. (1404ب). الشفاء(المنطق)، تصحیح سعید زاید، جلد سوم، قم: مکتبه آیت الله المرعشی.

همو. (1404ج). التعلیقات، تحقیق عبدالرحمن بدوی، بیروت: مکتبه الاعلام اسلامی.

همو. (1404الف). الشفاء(الهیات)، تصحیح سعید زاید، قم: مکتبه آیت الله المرعشی.

استرجن، اسکات. (1390). «معرفت»، ضمن کتاب آشنایی با فلسفه تحلیلی (معرفت شناسی)، ترجمه امیر مازیار، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول، از صفحه 46-15.

افلاطون. (1367). تئتتوس (ضمن کتاب دوره آثار افلاطون)، ترجمه محمدحسن لطفی، جلد سوم و چهارم، تهران:  شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.

تهانوی. محمدعلی. (1996). کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، جلد دوم، بیروت: مکتبه لبنان ناشرون، چاپ اول.

جوادی آملی، عبدالله. (1378). معرفت شناسی در قرآن (تفسیر موضوعی قرآن کریم، جلد سیزدهم)، قم، مرکز نشر اسراء.

همو، عبدالله. (1386). شریعت در آینه معرفت، قم، مرکز نشر اسراء.

خسروپناه، عبدالحسین و پناهی آزاد، حسن. (1388). نظام معرفت شناسی صدرایی، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول.

همو.(1389). هستی شناسی معرفت، تهران: امیرکبیر، چاپ اول.

همو.(1384). «چیستی معرفت نزد متفکران مسلمان»، فصلنامه پژوهشی اندیشه نوین دینی، شماره دوم، از صفحه 98-87.

ذبیحی، محمد. (1386). «ماهیت و وجود از نگاه شیخ اشراق»، فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز، شماره پیاپی 24، از صفحه 46-25.

رازی، فخرالدین. (1411). المباحث المشرقیه فی علم الالهیات و الطبیعیات، جلد اول، قم: بیدار، چاپ دوم.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412). مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت: دارالشامیه.

رضایی، محمد. (1390). «هستی شناسی علم در فلسفه صدرا»، دو فصلنامه علمی- تخصصی علامه، سال 11، شماره پیاپی 34، از صفحه 32-1.

زنجانی، مسعود. (1385، 13 شهریور). معمای هستی، روزنامه شرق(حکمت شادان). شماره 850، ص 32-1.

زینلی، روح‌الله و نجف‌زاده تربتی، علیرضا و حسینی شاهرودی، سیدمرتضی. (1396). «مبانی فلسفی صدرالمتألهین در اثبات علم تمام موجودات به خداوند»، نشریه آموزه‌های فلسفه اسلامی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شماره 20، از صفحه 46-29.

سبزواری، حاج ملاهادی. (1369). شرح منظومه، جلد دوم، تهران: انتشارات ناب، چاپ اول.

سجادی، سیدجعفر. (1373). فرهنگ معارف اسلامی، جلد اول و سوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم.

سهروردی، شهاب الدین. (1375الف). مجموعه مصنفات شیخ اشراق (التلویحات)، جلد اول، تصحیح و مقدمه هانری‌کربن، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم.

همو. (1375ب). مجموعه مصنفات شیخ اشراق (المقاومات)، جلد اول، تصحیح و مقدمه هانری‌کربن و سیدحسین نصر و نجفقلی حبیبی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم.

همو. (1375ج). مجموعه مصنفات شیخ اشراق (المشارع و المطارحات)، جلد اول، تصحیح و مقدمه هانری‌کربن و سیدحسین نصر و نجفقلی حبیبی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم.

همو. (1375د). مجموعه مصنفات شیخ اشراق (حکمه الاشراق)، جلد دوم، تصحیح و مقدمه هانری‌کربن و سیدحسین نصر و نجفقلی حبیبی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم.

همو. (1375و). مجموعه مصنفات شیخ اشراق (پرتونامه)، جلد سوم، تصحیح و مقدمه هانری‌کربن و سیدحسین نصر و نجفقلی حبیبی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم.

شمس، منصور. (1387). آشنایی با معرفت شناسی، تهران: انتشارات طرح نو، چاپ دوم.

شهیدی، فاطمه و حکمت، نصرالله. (1387). «مقایسه بحث تمایز وجود و ماهیت از منظر ابن سینا و سهروردی»، نشریه حکمت سینوی، شماره 39، از صفحه 130-112.

شیرازی، محمدبن ابراهیم. (1360). الشواهدالربوبیه فی المناهج السلوکیه، تصحیح و تعلیق سیدجلال الدین آشتیانی، مشهد: المرکز الجامعی للنشر، چاپ دوم.

همو. (1363م). مفاتیح الغیب، مقدمه و تصحیح محمد خواجوی، تهران: موسسه تحقیقات فرهنگی، چاپ اول.

همو. (1981). الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، جلد اول و سوم و هشتم، بیروت: داراحیاء التراث العربی، چاپ دوم.

همو. (بی‌تا). الحاشیه علی الهیات الشفاء، قم: انتشارات بیدار.

صلیبا، جمیل. (1414). المعجم الفلسفی، جلد اول و دوم، بیروت: الشرکت العالمیه للکتاب.

طباطبایی، محمدحسین. (بی‌تا). نهایه­الحکمه، قم: المؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجامعه المدرسین بقم، چاپ دوازدهم.

طوسی، خواجه نصیرالدین. (1375). شرح الاشارات و التنبیهات للمحقق الطوسی، جلد دوم، قم: نشر البلاغه، چاپ اول.

عباس‌زاده، مهدی. (1395). نظام معرفت شناسی اشراقی سهروردی، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول.

عبودیت، عبدالرسول. (1393). درآمدی به نظام حکمت صدرایی (معرفت شناسی و خداشناسی)، جلد دوم، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی و موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، چاپ پنجم.

غزالی، محمدبن محمد. (1993). معیار العلم فی فن المنطق، شرح علی بو ملحم، بیروت: دار و مکتبه الهلال.

فارابی، ابونصر. (1408). المنطقیات للفارابی، تحقیق و مقدمه محمدتقی دانش پژوه، جلد اول، چاپ اول.

فاضل تونی، محمدحسین. (1386). مجموعه رسائل عرفانی و فلسفی، تصحیح مجید دستیاری، تحقیق وحید روح الله پور، قم: مطبوعات دینی.

فاطمی نیا، محمدحسن و سلیمانی امیری، عسکری. (1395). نقد و بررسی مجرد یا مادی بودن ادراک حسی، نشریه معرفت فلسفی، سال 3، شماره 13 (پیاپی) 51، از صفحه 151-129.

فعالی، محمدتقی. (1377). درآمدی بر معرفت شناسی معاصر و دینی، قم: انتشارات معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی، چاپ اول.

همو. (1395). «چیستی معرفت از منظر فلسفه و دین»، دو فصلنامه عقل و دین، موسسه دین پژوهی علوی، سال8، شماره15، از صفحه 145-121.

گتیه، ادموند. (1374). «آیا باور صادق موجه معرفت است؟»، ترجمه شاپور اعتماد، نشریه ارغنون، شماره 8 و 7، از صفحه 325-321.

گرجیان، محمدمهدی و گرامی، زهرا. (1399).  هستی شناسی ادراک از منظر آیت الله جوادی آملی، پژوهش نامه حکمت و فلسفه اسلامی، سال7، شماره14، از صفحه 24-5.

محقق داماد، سیدمصطفی. (1380). هستی علم و چیستی آن، نشریه خردنامه صدرا، شماره 23، از صفحه 15.

مصباح یزدی، محمدتقی و فیاضی، غلامرضا. (1378). «حقیقت علم- میزگرد»، نشریه قبسات، دوره چهارم، شماره دوازدهم، از صفحه 53-2.

مطهری، مرتضی. (1370). مجموعه آثار (پاورقی های اصول فلسفه و روش رئالیسم)، جلد ششم، تهران: حکمت، چاپ اول.

همو. (1370). مجموعه آثار، جلد دهم، تهران: حکمت، چاپ اول.

همو. (1370). مجموعه آثار، جلد هشتم، تهران: حکمت، چاپ اول.

همو. (1370ز). مجموعه آثار، جلد نهم، تهران: حکمت، چاپ اول.

مظفر، محمدرضا. (1384). منطق، ترجمه و اضافات علی شیروانی، جلد اول، انتشارات دارالعلم، چاپ شانزدهم.

هایدگر، مارتین. (1388). هستی و زمان، ترجمه سیاوش جمادی، تهران: ققنوس، چاپ سوم.

هدایت‌افزا، محمود و لوایی، شاکر. (1395). «رابطه وجود و ماهیت از منظر فارابی، ابن سینا، و بهمنیار»، نشریه فلسفه و کلام اسلامی، سال 49، شماره 2، از صفحه 295-277.

Audi, Robert.(2003). Epistemology: A Contemporary Introduction to the Theory of Knowledge, Rutledge, London, Second Edition.

Bench, S.; Day, T.(2010). "The user experience of critical care discharges: a meta-synthesis of qualitive research", International journal of nursing studies, 47(4): 487-499.

Chisholm, Roderick M.(1982). Theory of knowledge, prentice- Hall International Editions, New Jersey, Third Edition.

Dancy, Jonathan. (1985). An Introduction to Contemporary Epistemology, Basil Blackwell, Oxford& New York, First published.

Edmund L. Gettier. (1963). "Is justified True Belief Knowledge?" Analysis, vol. 23, pp. 121-123.

James, William.(1916). Some problems of philosophy: a beginning of an introduction to philosophy, New York: Longmans, Green and Co.

Locke, John.(1690). An Essay Concerning Human Understanding, (1 st Ed.). 1 Vols. London: Thomas Basset.

Paterson, B; Thorne, Calnan, C; Billings. C. (2001), meta-study of qualitive health research: a practical guide to meta-analysisand meta-synthesis California Sage.

Pojman, Louis Paul.(2000). What Can We Know?: An introduction to the Theory of Knowledge, Engage learning, 2nd edition.

Zimmer L.(2006). "Qualities meta-synthesis: a question of dialoguing with texts", Journal of Advanced Nursing53 (3): 311-318.