باستان‌شناسی هزاره پنجم پیش از میلاد فلات مرکزی و چالش‌های پیش رو

پیام باستان‌شناس

دوره 8، شماره 15، شهریور 1390، صفحه 11-30   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسنده

حسن فاضلی^*

دانشیار، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

مطالعات باستان­‌شناسی در دهه ۱۳۵۰ شمسی در دشت قزوین، با کاوش در سه محوطه مهم زاغه، قبرستان و سگزآباد وارد مرحله نوینی شد که همگان به نتایج این اقدام شادروان دکتر عزت الله نگهبان به صورت مبسوط اشاره داشته‌­اند. این کاوش‌­ها به رغم نتایج درخشان از دو ضعف عمده برخوردار بودند که یکی از مهمترین نقیصه‌­ها فقدان گاهنگاری درست محوطه­‌های مورد اشاره است. همین امر موجب شد تا برخی از کاوشگران این محوطه‌­ها در تبیین جابجایی استقرارها دچار برداشت‌های عامیانه از تحولات فرهنگی شوند که من آن‌را باستان‌شناسی شبه­‌تاریخی ـ فرهنگی نام می‌­نهم. استفاده از واژه باستان­‌شناسی شبه‌­تاریخی ـ فرهنگی بدین منظور بوده که این رهیافت‌ها شباهت ظاهری با مکتب تاریخی-فرهنگی دارند؛ اما مشرب باستان­‌شناسی تاریخی ـ فرهنگی خود دارای ساختار و چهارچوب مشخصی است که افرادی همانند دکتر مجیدزاده در طرح بیان و نظریاتشان از همان اندک بضاعت باستان­‌شناسی تاریخی ـ فرهنگی نیز بهره نجسته‌‌اند. نکته دوم که ذکر آن خالی از فایده نیست، فقر نظریه پردازی در مکتب تاریخی-فرهنگی است که موجب شد این نوع از باستان‌شناسی فاقد هرگونه درکی جامع از چگونگی تطور فرهنگی جوامع انسانی فلات مرکزی ایران باشد. به همین دلیل وقتی به یک گونه سفالی همانند سفال آلویی در یک بستر فرهنگی جدیدتر بر­خوردند، تصور کردند که قومی تازه وارد به فلات حمله نموده و با به‌بار‌آوردن ویرانی‌­ها باعث جابجایی عظیم استقرارها شده است. جنگ و به‌کارگیری قوه قهریه علیه ساکنان بومی، نه تنها آن‌ها را از محل‌های مسکونی­شان فراری داده، بلکه آن‌ها را مجبور کرده ضمن فراموش نمودن سنن و آداب و رسومشان، حتی در استفاده از اسباب روزمره زندگی، سفالی را استفاده کنند که باب میل مهاجمان بوده است. مقاله حاضر از دو منظر نگرش و نگاه سطحی این رویکرد شبه‌باستان‌شناختی را مورد نقد و ارزیابی قرار می­‌دهد و سعی دارد تصویر درست و علمی از باستان‌­شناسی هزاره پنجم پ.م شمال فلات مرکزی ارائه دهد. 

کلیدواژه‌ها

باستان‌شناسی تاریخی- فرهنگی؛ سفال آلویی؛ فلات مرکزی؛ هزاره پنجم پ.م؛ تپه قبرستان؛ تپه سیلک؛ تپه چشمه علی

مراجع