سیر تاریخی مقاصد الشریعه و دستاوردهای تفسیری آن با تأکید بر دیدگاه ابن عاشور

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

مقاله 5، دوره 29، شماره 74، خرداد 1402، صفحه 112-135   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محسن قاسم پور راوندی^{* 1}؛ کیومرث بهزادیان²

¹استاد گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.

²دانش آموختة دکتری رشتة علوم قرآن و حدیث در دانشگاه کاشان و استاد یار جامعه المصطفی العالمیه، قم، ایران.

چکیده

تفسیر مقاصدی، تفسیری است که به بیان مقاصد قرآن که احکام به خاطر آنها تشریع شده و نیز کشف معانی الفاظ به معنای توسعه در دلالت‌ها با مراعات سایر قواعد تفسیر می‌پردازد. پس از پیامبر اکرم و برخی صحابة کرام ایشان، افرادی نظیر ترمذی، ابوبکر قفال و شیخ صدوق از کسانی‌ بودند که به موضوع مقاصد شریعت اهتمام ورزیدند و این اندیشه پس از این افراد فراز و فرودهایی را طی کرد. در دوران معاصر نیز ابن عاشور از زمرة مفسرانی است که به این مهم در تفسیر قرآنی خویش توجه وافری نمود. ابن عاشور در پی نوعی تجدید حیات علمی، نوزایش دینی و رهاسازی امت از جمود بر مبنای روشهای پذیرفته شدة دینی و عقلی و از طریق اصلاح باورها، اندیشه و عمل در عین احترام به دست آوردهای قابل قبول پیشینیان، دست به نگارش این تفسیر زد. این مقاله با روشی توصیفی – تحلیلی، به بررسی سیر تاریخی مقاصد شریعت و به دنبال کشف برخی از دستاوردهای مهم تفسیری اندیشة مقاصد با تأکید بر نگاه ابن عاشور رفت و دریافت که اعتقاد راسخ وی در به کارگیری دانش مقاصد شریعت، منجر به ایجاد پیوند بین مقاصد و آیات الهی قرآن کریم گردید و در نهایت پس از حدود چهار دهه تلاش، تفسیری از کتاب الهی رقم خورد که بتواند این همگرایی را نشان دهد و دستاوردهای قابل ملاحظه‌ای را بر دانش تفسیر بیفزاید.

کلیدواژه‌ها

مقاصد الشریعه؛ تفسیر؛ ابن عاشور؛ تفسیر «؛ التحریر والتنویر»

مراجع

منابع
قرآن کریم
۱.ابن حیون مغربی، نعمان بن محمد)۱۱1۵ق.(، دعائم اإلسالم و ذکر الحالل و الحرام و القضایا
و األحکام، محقق، مصحح، فیضی، آصف، قم، مؤسسۀ آل البیت)ع(، چاپ دوم،
0 .ابن عاشور، محمد طاهر )۱002ق.(؛ التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی.
۱ .ابن عاشور، محمد طاهر)۱777م(؛ مقاصد الشریعه اإلسالمیه، عمان: دار النفائس.
0 .ابن عاشور، محمد طاهر)022۱م.(؛ اصول النظام االجتماعی فی االسالم، عمان:
دارالنفائس.
۵ .ابن عاشور، محمد طاهر)022٧م.(؛ أ لیس الصبح بقریب؛ مصر: دار السالم للطباعۀ والنشر
والتوزیع والترجمۀ.
٧ .ابن عاشور، محمد طاهر؛ »أثر الدعوه المحمدیه فی الحریه و المساواه«، مجله الهدایه االسالمیه،
۱۱۵۱ هـ ق.
9 .ابن عاشور، محمد طاهر؛ »اللذة مع الحکمة«؛ مجلۀ السعادة العظمی، شماره۱7-02.
1 .ابن عاشور، محمد فاضل)۱790م.(؛ المحاضرات المغربیات، تونس: الدار التونسیۀ للنشر.
7.ابونعیم اصفهانی، أحمد بن عبد اهلل)۱۱70ق.(، حلیة االولیاء و طبقات االصفیاء، السعادة، بجوار
محافظۀ مصر.
۱2 .انصاری، مرتضی)۱۱77ش.(، فرائد االصول)رسائل(؛ قم: مجمع الفکر االسالمی.
>137 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 47 ،سال بیست و نهم، بهار 1741 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 74, year 29, Spring 2023
۱۱ .آمدی، علی بن محمد)۱71٧م.(، اإلحکام فی أصول األحکام؛ بیروت: دار الکتاب العربی.
۱0.جوادی آملی، عبداهلل)۱۱19ش.(؛ فلسفه تولی و تبری از نگاه قرآن و روایات، مجله پاسدار
اسالم، سال بیست و هشتم - شماره ۱0۵.
۱۱ .الجوینی، امام الحرمین)۱779م.(، البرهان فی اصول الفقه؛ بیروت: دار الکتب العلمیۀ.
۱0 .حسنی، اسماعیل )۱77۵م.(؛ نظریه المقاصد عند اإلمام محمّد الطاهر بن عاشور، ایاالت
متحده آمریکا-ویرجینیا: المعهد العالمی للفکر اإلسالمی.
۱۵ .حسینی قائم مقامی، عباس)۱۱91ش.(، کاوشهای فقهی؛ تهران: امیرکبیر.
۱٧ .حلی، جعفر بن حسن)۱02۱ق.(؛ معارج األصول،قم: مؤسسۀ آل البیت علیهم السالم إلحیاء
التراث.
۱9 .حواس بری)۱79۱م.(، المقائیس البالغیة فی التحریر والتنویر؛ بیروت: المؤسسه العربیه
للدراسات و النشر.
۱1 .خوئی، سید ابوالقاسم)۱0۱۱ق.(؛ موسوعه االمام الخوئی، قم: مؤسّسۀ إحیاء آثار اإلمام الخوئی.
۱7 .رازی، فخرالدین)۱777م.(، المحصول فی علم أصول الفقه، تحقیق طه جابر فیاض العلوانی؛
بیروت: دار الکتب العلمیۀ.
02 .رصاع موسی، رساله دکتری با عنوان: )التقعید المقاصدی عند اإلمام عز الدین بن عبد السالم
من خالل کتابه القواعد(، الجزایر، دانشگاه وهران.02۱2-02۱۱.
0۱ .رضا، محمد رشید)۱۱٧٧ق.(؛ تفسیر القرآن الحکیم المشتهر باسم تفسیر المنار، قاهره، مطبعۀ
المنار.
00 .رواحنه، علی؛ »منهج عمر بن عبدالعزیز فی االصالح االقتصادی«، مجله اردنی »فی الدراسات
االسالمیه»، ج 0 ،ش ۱ ،سال 022٧ ،ص ۱7۵
0۱ .ریسونی احمد)۱77۵م.(، نظریة المقاصد عند االمام الشاطبی؛ اردن: المعهد العالمی للفکر
اإلسالمی.
00 .شاطبی، ابراهیم بن موسی)۱000ق.(، الموافقات فی اصول الشریعه، تصحیح:
عبداللطیف رجب یوسف؛ بیروت: داراحیاء التراث العربی.
0۵ .شلتوت، محمود)۱۱12ش.(؛ تفسیر القرآن الکریم، تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب
اسالمی.
سیر تاریخی مقاصد الشریعه و دستاوردهای تفسیری آن با تأکید بر دیدگاه ابن عاشور
0٧ .شوشتری، مهدی؛ بررسی اعتبار مقاصد شریعت در آثار فقهای امامیه با تاکید بر دیدگاه امام
خمینی، پژوهشنامه امامیه، پاییز و زمستان ۱۱7٧ ، شماره ٧ ،ص ۱0۱ تا ۱0٧(.با تصرف و
تلخیص(
09 .شهید اول، محمد بن مکی العاملی)۱797م.(، القواعد و الفوائد فی الفقه و االصول و العربیة؛
نجف: عبدالهادی حکیم.
01 .صغیر، عبدالمجید)۱770م.(؛ الفکر األصولی وإشکالیة السلطة العلمیة فی اإلسالم؛ بیروت:
دارالمنتخب العربی.
07 .العالم یوسف حامد)۱77۱م.(، المقاصد العامه للشریعة االسالمیة؛ اردن: المعهد العالمی للفکر
اإلسالمی.
۱2 .عاملی،حر)۱۱1٧ش.(، وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، تهران: کتابچی.
۱۱ .الغالی بالقاسم)۱77٧م.(، شیخ الجامعه االعظم، محمد الطاهر بن عاشور؛ بیروت: دار ابن حزم.
۱0 .غزالی ابوحامد)۱0۱9ق.(، المستصفی فی علم األصول، تصحیح: محمدعبدالسالم عبدالشافی؛
بیروت: دارالکتب العلمیۀ.
۱۱ .قفال شاشی، ابو بکر محمد بن علی بن إسماعیل)۱79۱م.(؛ محاسن الشریعة؛ بیروت: دارلکتب
العلمیۀ.
۱0 .کلینی، محمد بن یعقوب)0220م.(؛ الکافی، مصحح: علی اکبر غفاری؛ بیروت: داراألضواء.
۱۵ .کیالنی، عبدالرحمن ابراهیم)0222م.(، قواعد المقاصد عند االمام الشاطبی، دمشق: دارالفکر.
۱٧.متقی هندی، عالء الدین علی)۱71۱م.(؛ کنز العمّال فی سنن األقوال واألفعال؛ بیروت: مؤسسۀ
الرسالۀ.
۱9 .مسلم ابو الحسن )۱770م.(؛ صحیح؛ استانبول: دار الدعوة.
۱1 .مطهری، مرتضی)۱۱71ش.(؛ ده گفتار، قم: انتشارات صدرا.
۱7 .ملکاوی، فتحی حسن)02۱۱م.(؛ الشیخ محمد الطاهر بن عاشور، وقضایا االصالح و التجدید
فی الفکر االسالمی المعاصر، ایاالت متحده آمریکا-ویرجینیا: المعهد العالمی للفکر اإلسالمی.
02 .الیوبی، محمد )۱771م.(؛ مقاصد الشریعة االسالمیه وعالقتها باالدلة الشرعیة؛ ریاض: دار
الهجرة.