زبدة الفواید، فرهنگی گمنام در تاریخ فرهنگ نویسی فارسی

پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی

دوره 7، شماره 18، اسفند 1401   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/noskheh.2023.704297

نویسندگان

یحیی کاردگر^{* 1}؛ علی سلیمانی²

¹استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه قم، قم، ایران (نویسنده مسؤول)

²دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه قم، قم، ایران

چکیده

فرهنگ «زبدة الفواید» نوشتۀ نویسندۀ افغانی‌تبار قرن دهم به نام «شیرخان سُور»، از فرهنگ‌های ارزشمند اما ناشناخته و گمنام عصر رواج فرهنگ‌نویسی هند است که علی‌رغم ارزش فراوان، چندان مورد توجه ادبا و پژوهشگران قرار نگرفته است. در این فرهنگِ تک زبانۀ دایرة‌ المعارف گونه، شیرخان سور حدود بیست هزار لغت، ترکیب و اصطلاح را توضیح فارسی به فارسی داده است. جدا از دایرۀ واژگانی بالا و گسترۀ مفصل این اثر، در این فرهنگ ویژگی‌های بنیادین دیگری همچون: بهره­گیری از فرهنگ­های شناخته شده و ناشناخته پیشین و هم­عصر، توجّه به لغات و اصطلاحات شاهکارهای شعر فارسی، ارائه شواهد شعری فراوان فارسی و عربی، توضیح ابیات مشکل متون ادب فارسی و نقل اقوال شارحان در شرح ابیات، ترجمه شواهد عربی، نگاه انتقادی به فرهنگ­های فارسی و... دیده می‌شود که جامعیتی نیک به این فرهنگ بخشیده است. تنوّع مدخل­های این فرهنگ اگرچه نقطه قوت آن به شمار می‌آید اما گاه موجب بروز اشتباهاتی در ضمن توضیح مدخل­ها نیز شده که رفع این اشتباهات مستلزم نگاهی انتقادی در تصحیح این فرهنگ است. به سبب اهمیت وافر و مغفول ماندۀ این فرهنگ، نگارندگان در حال تصحیح این اثر گرانسنگ­اند و تلاش خواهند کرد با نگاهی انتقادی، به‌زودی تصحیحی شایسته از این اثر گمنام زبان فارسی ارائه کنند. در این پژوهش نیز، به سبب گمنامی زبدة الفواید و ناشناخته بودن شیرخان سور، تلاش می‌شود تا برای نخستین بار با استفاده از اطلاعات موجود در نسخ خطی، به‌طور مفصل به شرح حال نویسنده، ذکر منابع و مآخذ متعدد زبدة الفواید، معرفی نسخه‌های خطی موجود و توضیح ویژگی‌های برجسته این کتاب بپردازیم تا با معرفی آن، هم اطلاعات جامعی در اختیار ادب دوستان قرار گیرد و هم این اثر گمنام و مؤلف ناشناخته‌اش از غبار نابودی و فراموشی رها شوند. 
 
 
 
 

کلیدواژه‌ها

تصحیح؛ نسخه خطی؛ فرهنگ­نویسی؛ قرن دهم؛ شبه قاره هند؛ شیرخان سور؛ زبدة الفواید

مراجع