بررسی ترکیب‌بند عاشورایی محتشم کاشانی با تکیه بر اثرپذیری از پیشینیان

نشریه پژوهشنامه معارف اهل بیت علیه السلام

دوره 2، شماره 3، خرداد 1402، صفحه 13-35   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

حمیدرضا جدیدی^*

استادیار گروه تاریخ، واحد محلات، دانشگاه آزاد اسلامی ، محلات، ایران

چکیده

مشهورترین سوگ‌سرودة آیینی فارسی ترکیب‌بند عاشورایی محتشم کاشانیست که پیوسته مورد اقبال بوده است. اثر فرهنگی و زبانی این مرثیۀ هنری بیش از یک شعرست، به شکلی که صاحب‌نظران فراوانی زبان به تحسینش گشوده‌اند و بارها مورد تقلید قرار گرفته. محتشم، مخلصانه از میراث پیشینیانان خود بهره برده، با هوشمندی اثری جاودان آفریده است. در این نوشتار، اجمالاً با روش تحلیلی – توصیفی، محاسن این شعر و دیدگاه بزرگان در موردش بیان گردیده، نشان داده شده که وی چگونه از سخنسرایان قبلی چون خاقانی، محمّد راوندی، حسن کاشی، خواجو، آذری طوسی، ابن‌حسام خوسفی، بابافغانی و ... بهره‌مند گشته‌است. در این ترکیب‌بند شاعر سعی داشته با سادگی و ظرافت، به دور از تعقیدات لفظی و معنوی، آمیزه‌ای از محاسن اشعار گذشتگان را در قالبی متناسب به شعرش بیفزاید؛ البته از عنایات ربّانی و توجّه ذوات پاک معصومین (ع) و تشویق شاه صفوی در مقبولیّت این شاهکار نباید چشم پوشید. دقّت به ساختار این سروده نشان می‌دهد هیچ اثر ارجمندی به ویژه در عرصة ادبیات بدون بهره‌جویی از آثار شاخص پیشینیان آفریده نمی‌شود و هر نوع ادبی در حیاتِ سبکی خود زمانی به اوج رسیده، الگوی دیگران قرار می‌گیرد امّا به ندرت مقبولیتِ نخستینش تکرار می‌گردد.

کلیدواژه‌ها

محتشم کاشانی؛ ترکیب بند؛ اثرپذیری؛ پیشینیان؛ صفویه

مراجع