شناسایی عوامل موثر بر تاب‌آوری نظام بانکی ایران

مدلسازی اقتصادی

مقاله 6، دوره 17، شماره 61، خرداد 1402، صفحه 105-124   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/eco.2023.1982528.2739

نویسندگان

آزاده افشاری¹؛ سارا قبادی^{* 2}؛ حسین شریفی رنانی³

¹دانشجوی دکتری گروه حکمرانی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران

²استادیار گروه حکمرانی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران

³دانشیار گروه حکمرانی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران

چکیده

هدف مقاله بررسی شاخص‌های توسعه‌ بخش بانکی و موثر بر سیاست‌گذاری‌های پولی است که می‌تواند در تاب‌آوری نظام بانکی ایران اثرگذار باشد. بدین‌منظور، داده‌های مربوط به 30 بانک و موسسه منتخب ایران طی دوره زمانی 1380 – 1398 با استفاده از روش پنل‌های نامتوازن استخراج شد. سپس، میزان تاب‌آوری بانک‌های منتخب به‌کمک شاخص ولاره محاسبه و نوع ارتباط و میزان تاثیرگذاری متغیرها بر تاب‌آوری با روش پنل دیتای پویا ارزیابی شد. نتایج نشان داد از بین 18 شاخص‌ شناسایی‌شده به‌عنوان عوامل موثر بر تاب‌آوری نظام بانکی ایران، 9 عامل به‌طورِ غیرخطی با عامل تاب‌آوری مرتبط است. متغیرهای تاب‌آوری دوره قبل، کارایی بانکی، نسبت مانده درآمدهای غیرمشاع به‌‌کل درآمدها و نسبت منابع ارزان‌قیمت به‌ کل منابع با تاب‌آوری ارتباط مستقیم دارد و شاخص‌های اندازه بانک، حقوق صاحبان ‌سهام نسبت به ‌بدهی، نسبت تسهیلات به‌ منابع آزاد، نسبت هزینه مطالبات مشکوک‌الوصول به ‌کل هزینه‌ها و میزان ریسک‌پذیری با تاب‌آوری رابطه‌ای غیرمستقیم دارد. همچنین، یافته‌ها آشکار کرد که خصوصی یا دولتی بودن بانک‌‌ها، رابطه معناداری با تاب‌آوری ندارد.

کلیدواژه‌ها

طبقه‌بندی JEL: C52؛ G20؛ G24. واژگان کلیدی: تاب‌آوری بانکی؛ ریسک‌پذیری بانکی؛ سودآوری بانکی؛ کارایی بانکی؛ اقتصاد ایران

اصل مقاله

1.‌ مقدمه                             
حیات اقتصادیِ هر کشوری، در گرو چگونگی فعالیت بانک‌های آن است؛ زیرا طبق نظر کمیته بال ، هرچه بانک‌های کشوری پایدارتر باشد، استحکام بیشتری بر جریانات اقتصادی آن کشور حاکم است و از این‌رو، نیروهای محرک برای رشد و پویایی آن اقتصاد مضاعف می‌شود؛ اما در صورت آسیب‌پذیری و شکست بانک‌ها، کل نظام اقتصادی دچار چالش می‌شود که آثار جبران‌ناپذیری در سطح خرد و کلان بر‌جای می‌گذارد. در اصل، سلامت و پایداری نظام اقتصادی، نیازمند سلامت و پایداری بانک‌های آن است؛ زیرا تحرک و رونق بازار پول و سرمایه به‌عنوان یکی از شاخص‌های سلامت و پویایی اقتصادی مطرح می‌شود و کشورهایی که الگوی کارآمدتری در تخصیص سرمایه‌ دارند، اغلب از رشد و پیشرفت اقتصادی و درنتیجه، رفاه اجتماعی بالاتری بهره‌مند هستند. رشد اقتصادی بدون سرمایه میسّر نمی‌شود و تجمیع، جهت‌دهی و انتقال آن به بخش‌های سازنده تولید، خدمات و بازرگانی، به‌غیر از بانک‌ها و موسسات پولی و اعتباری، مسیر کارآمد و مطمئن دیگری ندارد (بِک، دمیرگوچ- کانت و مروشه،  2013). 
در شرایط کنونی کشور، از آنجا که تحریم‌های حاکم بر نظام بانکی با ایجاد اختلال در فرایندهای کاری بانک‌ها، ارایه انواع خدمات، اخذ کارمزدها و کسب سودآوری، موجد دشواری‌هایی در کارایی بانک‌ها و موجب عمیق‌ترشدنِ شکاف وضعیت موجود با وضعیت مطلوب شده است، کنترل بیشتر وضعیت تاب‌آوری این سازمان‌ها،‌ بیش‌از پیش ضروری به‌نظر می‌رسد. بنابراین، پرسش اصلی پژوهش این است که مهم‌ترین شاخص‌های موثر بر تاب‌آوری بخش بانکی ایران و عوامل موثر بر آن کدام است. بدین‌منظور، 30 بانک‌ و موسسه اعتباری تحت نظارت بانک مرکزی کشور طی دوره زمانی 1380-1398 بررسی می‌شود  تا اینکه با شناسایی مهم‌ترین شاخص‌های تاثیرگذار بر تاب‌آوری بخش بانکی ایران نسبت به تقویت هدفمند آنها اقدام شود که نتیجه آن، جلوگیری از آسیب به کل اقتصاد کشور خواهد بود.
ازطرفی تاکنون سطح تاب‌آوری کل شبکه بانکی کشور ایران با لحاظ عوامل احتمالی موثر بر آن بررسی نشده است. همچنین، ایجاد چنین مدلی، نه‌تنها کمک شایانی به‌امر ریسک‌پذیری اقتصادی می‌نماید؛ بلکه ازنظر روانی نیز آثار مهمی بر اطمینان سهام‌داران و سرمایه‌گذاران از عملکرد بانک‌ها در سطح خرد و کلان دارد و به ‌افزایش پس‌انداز و سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی منجرمی‌شود. ازسوی دیگر، با تعیین سطح تاب‌آوری بانک‌ها، قیمت سهام بانک‌های واردشده در سازمان بورس و اوراق بهادار شفافیت بیشتری می‌یابد. همچنین، با شناسایی عوامل موثر در تاب‌آوری بانک‌ها، می‌توان از سیاست‌گذاران اقتصادی درخواست کرد به‌طور هدفمند از انتقال بار مضاعف بر پیکره بانک‌ها جلوگیری نمایند تا به‌دنبال آن، از گسترش مشکلات آنان به ‌سایر بخش‌های اقتصادی پیشگیری شود.
در ادامه، مقاله بدین‌شکل سازمان‌دهی می‌شود: بعد از مقدمه، در بخش دوم، ادبیات پژوهش مرور می‌شود؛ در بخش سوم، روش پژوهش تشریح می‌شود؛ در بخش چهارم، یافته‌های پژوهش عرضه می‌شود و بخش پنجم هم به نتیجه‌گیری و پیشنهادها اختصاص می‌یابد.

2. مروری بر ادبیات پژوهش
طبق نظر گنزالِز- هرموسیلو  (1999)، بوریو  (2003) و تسوموکِس  (2012) به‌دنبال افزایش ریسک‌پذیری بانک‌ها، سودآوری آنان تغییریافته و درپِی آن، تاب‌آوری این نهادها و سپس، تاب‌آوری کل اقتصاد متاثر می‌شود. از نظر محققان مفهوم تاب‌آوری (Resilience) از ریشه لاتینی (Resilio) به‌معنای «حالت» گرفته‌شده و در فرهنگ آکسفورد به‌معنای «توانایی سیستم‌ها در بازگشت به‌حالت اولیه و بازیابی سریع تعادل قبلی در مواجهه با مشکلات» است؛  از نظر کارملی و مارکمن  (2011) این مفهوم بیانگر توانایی یک شرکت یا سازمان برای سازگاری، تحمل، جهش سریع و سپس، پیشرفت، با وجود رویدادی فاجعه‌بار در ساختارهای مدیریتی متنوع است. اما تاب‌آوری در نظام بانکی، اصیل‌ترین بخش تاب‌آوری یک سیستم پولی است که برای کل اقتصاد از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. یک نظام بانکی زمانی تاب‌آوری دارد که بتواند انواع مخاطرات رخ‌داده را بخوبی درک و جذب کرده و بدون آنکه دچار بی‌ثباتی شود، بسرعت خود را با موقعیت‌های پیش‌آمده سازگار کند. 
از دیدگاه رز و کروزمن  (2013) تاب‌آوری انواع گوناگونی دارد که عبارتند از تاب‌آوری پویا  که توانایی یک سیستم در بازگشت سریع به‌حالت مطلوب قبلی، پس از بروز یک شوک شدید است؛ تاب‌آوری ایستا ، یا توانایی سیستم در حفظ عملکرد و تداوم فعالیت با روال قبلی، حین بروز تنش‌هاست؛ تاب‌آوری ذاتی ،‌ توانایی درونی هر واحد برای مقابله با بحران‌هاست؛ تاب‌آوری سازشی ، توانایی سیستم در حفظ عملکرد مطلوب، حین شرایط بحرانی است که براساس نوآوری بیشتر در سیستم شکل می‌گیرد و تاب‌آوری اقتصادی ، قابلیت هر سیستم برای حفظ ستاده، نزدیک به‌سطح بالقوه آن، پس از بروز یک شوک است. از دیدگاه پروگ  (2014) نیز تاب‌آوری دو حالت دارد: 1) تاب‌آوری سخت ، که به‌عنوان معکوس ساده‌ای از درمان شکنندگی است و بیانگر قدرت مستقیم سیستم در مقابله با سختی‌هاست و 2) تاب‌آوری نرم  که توانایی سیستم در جذب مخاطرات و بهبود شرایط خود، پس از بروز وقایع مخرب، بدون ایجاد تغییرات اساسی در عملکرد و ساختار است.
ازنظر خواجه‌پور، فارسیجانی و صداقت‌پرست (1398) سوال اساسی آن است که تاب‌آوری بانک‌ها از چه نوعی است و عموماً بانک تاب‌آور چه نوع بانکی است؟ از نظر آنان، بانک‌ها توانایی داشتن هرمدل تاب‌آوری را دارند؛ اما، در عمل، بانکی تاب‌آور است که توانایی ایستادگی در برابر بروز انواع شوک‌ها را داشته و از اعتماد کافی سپرده‌گذاران و سرمایه‌گذارانش برخوردار باشد؛ زیرا بانک تاب‌آور حتی در طول دوره‌های بحرانی نیز توانایی دریافت وجوه سپرده‌گذاران را دارد و با داشتن اطمینان از سوی مشتریانش، پورتفوی دارایی‌ها و بدهی‌های خود را به‌نحو مطلوب ساماندهی می‌نماید. به‌طورکلی، در بسیاری از تحقیقات، تاب‌آوری نقطه مقابل آسیب‌پذیری است و در برخی دیگر، تاب‌آوری و آسیب‌پذیری دو مفهوم مکمل یکدیگرند؛ اما، دراصل، تاب‌آوری نتیجه سیاست‌های پیش‌بینی‌شده است؛ درحالی‌که آسیب‌پذیری از ویژگی‌های ذاتی هر سیستمی محسوب می‌شود.
 ازنظر گالوپین  (2006) تاب‌آوری مربوط به‌ وضعیت و شرایط درون یک موقعیت است؛ اما، آسیب‌پذیری به ‌تغییرات ساختاری درون سیستم بستگی دارد. همچنین، برخلاف آسیب‌پذیری، تاب‌آوری، ویژگی داخلی هر سیستم است که قرارگرفتن در معرض یک اختلال را شامل نمی‌شود. به‌طورکلی، این‌دو به‌واسطه ظرفیت پاسخ‌گویی به‌یکدیگر مربوط هستند و بخش جدایی‌ناپذیر یکدیگر تلقی می‌شوند. 
والاسکاس و کیزی  (2012) ضمن بررسی 153 بانک از 17 کشور اروپایی نشان ‌دادند که محدودیت در نسبت اهرمی بانک‌ها و اعمال الزامات نقدینگی، همان‌طورکه در توافق‌نامه بازل 3 نیز بیان شده است، می‌تواند تاب‌آوری بانک‌ها را در برابر رویدادهای سیستمی ارتقا دهد. گفتنی است اندازه بانک، سهم درآمد غیربهره‌ای به ‌کل درآمدها و رشد دارایی‌ها عوامل تعیین‌کننده‌ کاهش تاب‌آوری هستند و تقویت تاب‌آوری هر بانک که از طریق محدودیت‌های ناشی از اندازه‌ بانک حاصل می‌شود با کاهش مشارکت در ریسک سیستمی همراه است. 
مارکمن و ونزین  (2014) در ادامه تحقیقات کارملی و مارکمن (2011)، شاخص VOLARE را که ترکیبی از نتیجه عملکرد مالی (بازدهی سهام) و داده‌های ریسک‌پذیری بانکی بود، به‌عنوان سنجه مطلوب تاب‌آوری بانک‌ها توسعه داده و معرفی کردند. آنان با استفاده از این معیار در صنعت مالی، از سال 2002 - 2011، سه عامل اندازه بانک، میزان استحکام بازارهای داخلی و پیچیدگی محصول و بازار را با سطح تاب‌آوری در ارتباط دانستند. 
باجیو و پرینگز  (2015) نیز تاب‌آوری را ظرفیت سیستم برای حفظ عملکرد در برابر شوک‌ها تلقی کرده‌اند که میزان آن با میزان اختلالی که سیستم می‌تواند بدون تغییر در ویژگی‌های عملکردی درخود جذب کند، تعریف می‌شود. 
الروب  (2015) تاب‌آوری بانکی را در قالب دو گروه کلی 1)‌ قابلیت‌های انطباقی و 2)‌ قابلیت‌های برنامه‌ریزی دسته‌بندی کرده و بیان داشته است که از بین عوامل احتمالی موثر بر تاب‌آوری بانک‌های اسلامی فلسطین، هفت عامل از تاثیر بیشتری برخوردارند که عبارتند از: تنوع؛ ارتباط متقابل و ساختار شبکه؛ اندازه سیستم مالی؛ ضریب اهرمی؛ ترکیب دارایی‌ها؛ ترکیب بدهی‌ها؛ پیچیدگی و شفافیت.
کولوین  (2018) نیز طی بحران مالی 1920 هلند، به ‌بررسی چگونگی ارتباط معماری سازمانی بر تاب‌آوری بانک‌های کوچک و متوسط پرداخت و نشان داد که بانک‌های فاقد معماری سازمانی در بحران‌ها با شکل‌دهی نامناسب به نظام پرداخت بدهی از عوامل خارج از کنترل خود متاثر می‌شوند (معماری نامناسب موجب بالارفتن ریسک و آسیب‌پذیری می‌شود).
حسین، خان و سادیکو  (2018) با بررسی بانک‌های برزیل، روسیه، هند و چین (BRIC)  نشان دادند که چگونه الزامات نقدینگی بازل 3 میزان تاب‌آوری بانک‌ها را افزایش می‌دهد و نرخ کفایت سرمایه، نسبت سرمایه پایه و نسبت اهرمی، تاب‌آوری بانک‌ها را زیاد کرده و کنترل هم‌زمان آنان، انعطاف‌پذیری و ظرفیت ریسک‌پذیری بانک‌ها را بالا ‌می‌برد. 
کانته، لباتو، لوپز و لوپز- گالو  (2020) ضمن بررسی تاب‌آوری بانک‌های مکزیک، بیان کردند که بانک‌ها با سرمایه بیشتر، نقدینگی، سودآوری، بودجه‌های بلند‌مدت و وجوه سپرده بیشتر، واکنش کمتری نسبت به تکانه‌ها دارند و تاب‌آورتر هستند. در مقابل، بانک‌ها با ریسک اعتباری بالا و سرمایه‌گذاری خارجی بیشتر، واکنش بیشتری به این موضوع داشتند.
اویه‌تاد، اوبالاد و موزِندِتسی  (2022) ضمن بررسی یک نمونه پانلی از داده‌های ۴۱ بانک تجاری طی دوره ۲۰۰۰ - ۲۰۱۸، از دو معیار Z-score و شاخص CAMELs  در محاسبه تاب‌آوری استفاده کردند و نشان دادند که عواملی مانند کفایت سرمایه، نقدینگی، کارایی، درآمدها و شرایط اقتصاد کلان، مستقیما بر تاب‌آوری بانک‌های تجاری موثرند و سطح بالای سرمایه، جذب نوسانات ریسکی را افزایش و تاب‌آوری را کاهش می‌دهد. 
ولیسیچ، فلورنی و پولاتو  (2022) با بررسی نمونه‌ای از ۶۳ بانک اروپایی طی سال‌های ۲۰۰۵ - ۲۰۱۸ نشان دادند که در ابتدا نسبت سرمایه، رابطه مثبت و معناداری با تاب‌آوری بانک‌ها دارد و در مرحله بعدی، نسبت اهرمی ارتباط مثبتی دارد. همچنین، نسبت سرمایه با ریسک ورشکستگی بانک‌ها رابطه منفی دارد.
کائو و چو  (2022) ضمن بررسی تاب‌آوری بانک‌ها در دوران بحران کوید نوزده به ارزیابی نقش سرمایه نظارتی در سطح 55 ایالات متحده آمریکا، طی سال‌های ۲۰۱۷ - ۲۰۲۱ (که بیانگر دوره همه‌گیری ویروس کرونا به‌عنوان یک شوک بیرونی بود) پرداختند و نشان دادند که بانک‌ها با سطح بالاتری از نسبت سرمایه، در مقایسه با بانک‌هایی که از نسبت‌های مالی و سرمایه کم‌تری برخوردارند، بدون ترس از آسیب‌پذیری، وام بیشتری پرداخته‌اند و اصلاحات مقررات سرمایه بانک‌ها به‌طور موثری تاب‌آوری آنان را افزایش داده است تا در شرایط بحرانی به‌ اقتصاد کمک نمایند.
در بخش پژوهش‌های داخلی، امیری، محقق‌نیا و بالاوندی (1397) به ‌بررسی تاب‌آوری 18 بانک ایرانی طی دوره زمانی 1383 - 1393 پرداختند و نشان دادند که بانک‌های خصوصی نسبت به بانک‌های ‌دولتی، تاب‌آوری بیشتری دارند. همچنین، مواردی مانند نسبت حقوق صاحبان سهام، سهم درآمدهای غیرمشاع از کل درآمدها و نسبت تسهیلات پرداختی به ‌دارایی‌ها، رابطه‌ مستقیم و نسبت تسهیلات اعطایی به ‌سپرده‌ها، رابطه‌ غیرمستقیم با تاب‌آوری دارند و اندازه بانک بر تاب‌آوری بی‌تاثیر است. 
مدنی تنکابنی، ادیب‌پور، محمودزاده و قویدل (1398) با بررسی اثر متغیرهای موثر بر ورشکستگی بانکی، اثر شاخص‌هایی نظیر حکمرانی خوب، ‌ریسک‌پذیریی اقتصاد کلان و کارایی بازار را بر احتمال ورشکستگی نظام بانکی ارزیابی کردند و نشان دادند که بروز مطالبات معوق و کاهش نرخ رشد اقتصادی، بیشترین اثر را در کاهش تاب‌آوری و افزایش ورشکستگی بانکی دارد. همچنین، شاخص‌هایی نظیر نرخ رشد اقتصادی، کفایت سرمایه، حاشیه سود و بازده دارایی‌ها اثر منفی و مطالبات معوق و رشد حقوق صاحبان سهام به دارایی، اثر مثبت بر افزایش احتمال ورشکستگی بانک‌ها داشتند.
ابریشمی، صبحانی، ماجد و آقالوی آغمیونی (1399) به بررسی وضعیت تاب‌آوری نظام بانکی در اقتصاد ایران با تمرکز بر رفتار تسهیلات‌گیرندگان پرداختند و با ارزیابی اثر شاخص CAMEL، کفایت سرمایه و نسبت تسهیلات غیرجاری به‌کل تسهیلات، در قالب یک سری زمانی ده‌ساله (از 1386 - 1396) برای 10 بانک منتخب، نشان دادند که نظام بانکی در برابر شوک‌هایی مانند تغییر رشد تولید ناخالص داخلی (شوک عرضه)، نرخ تورم (شوک تقاضا) و شوک نرخ ارز (شوک خارجی) مقاوم نیست و اثر منفی این شوک‌ها در طول زمان بر شاخص‌ سلامت بانکی پایدار است. درنهایت، تحلیل کلی مطالعات نشان می‌دهد که محققان عوامل محدودی را مطمح نظر داشته‌اند و نوع ارتباط و میزان تاثیرگذاریِ تاب‌آوری با عوامل موثر بر توسعه بخش پولی را بررسی نکرده‌اند. از میان پژوهش‌ها، فقط الروب (2015) برخی از این عوامل را بررسی کرده است. 
بررسی پیشینه داخلی نشان می‌دهد تاب‌آوری تمام سیستم بانکی کشور (30 بانک و موسسه مالی اعتباری تحت نظارت بانک مرکزی ایران) در هیچ تحقیق داخلی، به‌صورت کامل ارزیابی نشده است و از این‌رو، یافته‌های آنها، قابلِ تعمیم به کل نظام بانکی ایران نیست. در عوض، در این مقاله، سعی می‌شود با بررسی ادبیات موضوع، متغیرهای احتمالی موثر بر تاب‌آوری بانکی شناسایی شود؛ سپس، اطلاعات این شاخص‌ها در راستای 30 بانک و موسسه اعتباری تحت نظارت بانک مرکزی استخراج می‌شود تا یافته‌ها قابلیت تعمیم‌پذیری معتبر به کل نظام بانکی کشور را داشته باشد.

-‌ تاب‌آوری و شاخص‌های موثر بر آن 
عوامل کمّی و کیفی فراوانی می‌توانند بر تاب‌آور کردن هر سازمان موثر باشند؛ اما برخی محرک‌های عملکردی به‌اندازه کافی قابل سنجش یا شناخته‌شده نیست تا روش کمّی کردن خاصی برای آنان لحاظ شود. از این‌رو، اینگونه عوامل، ناگزیر حذف می‌شود و به‌جای آن، بر دیگر متغیرهای موثر بر توسعه بخش پولی کشور که قابل سنجش و کمّی‌پذیر است و به‌بهبود کیفیت سیاست‌گذاری‌های پولی منجرمی‌شود، تمرکز می‌شود. 
برطبق نظر کارملی و مارکمن (2011) و مارکمن و وینزین (2014) یکی از روش‌های مطلوب برای سنجش میزان تاب‌آوری بانکی، استفاده از شاخصی به‌نام ولاره  است که در محاسبه آن، از عواملی مانند نسبت بازدهی به‌ حقوق صاحبان سهام (ROE)  میانگین بازدهی به‌ حقوق صاحبان سهام (AV ROE)  و همچنین، میزان نوسان‌پذیری این عامل در طی یک دوره زمانی (ASD ROE)  به‌عنوان ملاک سنجش تاب‌آوری استفاده می‌گردد. البته از متغیرهای دیگری مانند سود سهام بانک‌ها به‌ حقوق صاحبان سهام هم می‌توان به‌عنوان معیار عملکرد استفاده کرد؛ اما اول، این متغیر برای تمامی بانک‌های ایرانی که وارد سازمان بورس نشده‌اند، وجود ندارد و دوم، عاملی است که تحت ‌تاثیر انتظارات سرمایه‌گذاران قرار می‌گیرد؛ یعنی، زمانی‌ که سرمایه‌گذاران احساس ‌کنند، انتظارات بیش از حد بالاست، واکنش نشان داده و حداقل در کوتاه‌مدت بر معیارهای عملکردی خود مانند این متغیر اثر می‌گذارند. ولی سنجه‌های عملکرد بلندمدت، عمدتاً کمتر تحت‌ تاثیر برخی اقدامات عمدی افراد قرار می‌گیرند. درواقع، نرخ بازگشت حقوق صاحبان سهام در مقایسه با شاخص سود مطلق یا دیگر شاخص‌های عملکردی که منعکس‌کننده حالات بازار هستند، به‌نظر شاخص مناسب‌تری درخصوص عملکرد بلندمدت بانک‌هاست.
در این مقاله برای برآورد شاخص ولاره، نخست، بازدهی حقوق صاحبان سهام طی دوره مورد بررسی محاسبه می‌شود. باتوجه به‌اینکه بازدهی حقوق صاحبان سهام بانک‌ها، همان سود خالص آنهاست که بین سهام‌داران توزیع می‌گردد، در اینن پژوهش نیز از سود و زیان خالص هر سال، نسبت به‌ حقوق صاحبان سهام همان سال، به‌عنوان ملاک بازدهی حقوق صاحبان سهام استفاده می‌شود. در مرحله بعدی تغییرات سالانه ROE برای تمامی سال‌ها  در هر بانک محاسبه می‌شود. چنانچه حاصل مجموع این تغییرات سالانه  ROE در دوره مورد بررسی (برای هر سال از سال قبل آن) عدد مثبتی باشد، با علامت P و اگر منفی باشد، با علامت N برای هر بانک نمایش داده می‌شود. سپس به‌کمک این روش، ASD ROE مطابق با فرمول (2) برآورد می‌شود که به‌آن انحراف معیار تعدیل‌شده گفته می‌شود و بیانگر میزان نوسانات بازدهی (یا سودآوری هر بانک) در طی دوره مورد بررسی است و توانایی بانک‌ها در حفظ و نگهداری میزان سود کسب‌شده در هر دوره و چگونگی تکرار و بهبود آن را در سال‌های آتی به نمایش می‌گذارد. 
(1)    〖ASD ROE〗_it  =((N+1)⋅(〖SD ROE〗_it ))/((P+1)⋅(-1) )             i=۱…۳۰    t=۱….۱۹
(2)    〖ASD ROE〗_it=((N+1)⋅(√((∑⁡〖ROE_it 〗-μ_(ROE_it ))/(n-1))))/((P+1)⋅(-1) )       i=۱…۳۰  t=۱….۱۹
به‌طورکلی، انتظار می‌رود بانک‌هایی که AV ROE بالاتری دارند، انحراف معیار تعدیل‌شده بالاتری نیز داشته باشند و برعکس. همچنین، بانک‌هایی که با وجود بالا نگاه داشتن میانگین بازدهی سهام در طول زمان، نوسانات کمتری دارند، تاب‌آورتر محسوب می‌شوند. اما آنهایی که میانگین بازدهی حقوق صاحبان سهام کمتر، در کنار نوسانات بازدهی بالاتر داشته‌اند، تاب‌آوری کمتری نیز خواهند داشت. عمدتاً بانک‌ها در طی زمان، به‌دنبال افزایش بازدهی حقوق صاحبان سهام خود هستند و هرچه تغییرات سالانه این نسبت، طی سال‌های بیشتری کاهنده باشد، N بیشتر می‌شود که بیانگر افزایش ریسک کاری طی آن دوره است. از ASD ROE تحت عنوان عامل ریسک‌پذیری و یا نوسان‌پذیری یاد می‌شود. 
از آنجا که عامل ریسک برای بانک‌ها، به‌عنوان یک پدیده منفی قلمداد می‌شود، کل فرمول در (1-) ضرب می‌گردد تا اثر منفی آن خنثی شود. در نهایت، تاب‌آوری از مجموع میانگین و انحراف معیار تعدیل‌شده حقوق صاحبان سهام به‌دست می‌آید. هرچه میانگین بازدهی به ‌حقوق صاحبان سهام بیشتر باشد، بیانگر توان بالای آن بانک در افزایش سودآوری در دوره مورد بررسی است؛ درصورتی‌که بالابودن انحراف معیار تعدیل‌شده بازدهی حقوق صاحبان سهام، بیانگر بالابودن میزان ریسک‌پذیری و افزایش نوسان‌پذیری است. مجموع این دو آیتم (تحت عنوان شاخص ولاره)، مطابق با فرمول‌های (3 و 4) بیانگر میزان تاب‌آوری بانک‌هاست. هرچه این عدد برای بانکی بزرگتر باشد، گویای آن است که این بانک در کنار بالا بودن بازدهی حقوق صاحبان سهام، نوسانات کمتری را تجربه کرده و تاب‌آورتر است.
(3)    VOLARE_it  = 〖AV ROE〗_it+ 〖ASD ROE〗_it       i=۱…۳۰    t=۱….۱۹
(4)    voL_it=∑⁡〖ROE_it 〗/n+((N+1)⋅(√((∑⁡〖ROE_it 〗-μ_(ROE_it ))/(n-1))))/((P+1)⋅(-1) )         i=۱…۳۰    t=۱….۱۹
حال اگر بانکی با وجود بالابودن بازدهی حقوق صاحبان سهام، نوسانات بیشتری را در طی دوره مورد بررسی پشت‌سر گذاشته باشد، میزان تاب‌آوری آن در سرجمع این دو آماره کاهش خواهد یافت. از طرف دیگر، از آن‌جا که هدف این پژوهش بررسی ارتباط و سپس، میزان اثرگذاری عوامل مهم و موثر در بهبود کیفیت سیاست‌گذاری‌های پولی بر تاب‌آوری بانکی است، باید در مرحله اول این عوامل احتمالی مرتبط را شناسایی کرد تا در مرحله بعد نسبت به ‌مشخص‌سازی میزان اثرگذاری آنان بر سطح تاب‌آوری بانک‌ها اقدام کرد. از این‌رو، با بررسی پیشینه تحقیقات صورت پذیرفته در سه پایگاه مهم علمی  و انتقال خلاصه‌ها و کلید واژه‌های تعداد 415 عنوان مقاله از این سه سایت (از سال 2004 - 2022) به‌نرم‌افزار vosviewer جهت بررسی ارتباطات بین شاخص‌های بررسی‌شده در آنان، مواردی ‌به‌عنوان مهم‌ترین ملاک‌های دخیل درموضوع تاب‌آوری بانکی شناسایی شدند که باتوجه به ‌امکان یا عدم امکان تجمیع آمارهای آنان در سطح بانک‌های ایرانی، نهایتاً 18 عامل معرفی گردیدند. ازآنجا که برخی از متغیرهای شناسایی‌شده مانند سودآوری، کارایی و ریسک‌پذیری، نیازمند محاسبات پیچیده‌تری نسبت به سایر عوامل می‌باشند در وهله نخست، نحوه برآورد آنان بیان می‌شود.
 برای محاسبه سودآوری از وضعیت حاشیه سود بانک‌ها، مطابق با فرمول‌های (5-9) استفاده شد. مطابق نظر هو و ساندرز  (1981) که نخستین‌بار الگوی نمایندگی بانکی را عرضه کردند، حاشیه سود بانکی به‌طور کلی عبارت است از تفاوت میان سود دریافتی بابت تسهیلات و سود پرداختی به سپرده‌های بانکی، که البته این رابطه، نتیجه فعالیت بانک‌ها در جذب سپرده‌ها و تخصیص آن در قالب تسهیلاتشان است. دراین فرمول Hs حاشیه سودآوری، Rt نرخ موثر تسهیلات، Rp قیمت کل پول، Rpb قیمت بهره‌ای پول ، Rpnb قیمت غیربهره‌ای پول ، Sms سود و وجه التزام دریافتی از تسهیلات، Ms میزان تسهیلات، Sp سود پرداختی به‌منابع هزینه‌زای ارزی ریالی، Maa مانده منابع آزاد ،  ‌Mhgh مجموع هزینه‌های غیرعملیاتی  و Tr نیز تعداد روز سپری‌شده از ابتدای هر سال بود که به‌طور کل، معادل با 365 روز برای هر سال ملحوظ شد.
(5)    Hs_it  = 〖Rt 〗_it+ 〖Rp 〗_it                        i=۱…۳۰    t=۱….۱۹
(6)    〖Rt 〗_it=Sms_it/( ms_it )  ×۳۶۵/(Tr )                          i=۱…۳۰    t=۱….۱۹
(7)    Rp_it= 〖Rpb 〗_it+ 〖Rpnb 〗_it                 i=۱…۳۰    t=۱….۱۹
(8)    〖Rpb 〗_it=Sp_it/( Maa_it )  ×۳۶۵/(Tr )                      i=۱…۳۰    t=۱….۱۹
(9)    Rpnb=Mhgh_it/( Maa_it )  ×۳۶۵/(Tr )                      i=۱…۳۰    t=۱….۱۹
همچنین، طبق نظر برگر  (1993) برای محاسبه شاخص کارایی نیز از نسبت عایدی به‌دارایی‌های در اختیار هر بانک (ROE) یا همان نسبت سود و زیان قبل از کسر مالیات به‌مانده دارایی‌ها استفاده شد. در فرمول ROE نیز Tⅈnc_it مجموع کل درآمدها (شامل مشاع و غیرمشاع)، Tcos_it مجموع کل هزینه‌ها (شامل عملیاتی و غیرعملیاتی) و assets_it نیز دارایی‌های هر بانک در طی دوره مورد بررسی بود.
(10)    ROE_it=(Tⅈnc_it-〖Tcos_it〗⁡ )/(∑_ ^ ▒assets_it )      i=۱…۳۰    t=۱….۱۹
طبق نظر لبتیکرو  (2016) برای محاسبه ریسک‌پذیری بانک‌ها، از شاخصی به نام (z-score)   که روشی واقع‌بینانه در محاسبه ریسک‌ سیستماتیک و سنجه مطلوبی در پیش‌بینی میزان ثبات بانک‌هاست، استفاده شد. طبق این فرمول هرچه ریسک‌پذیری بانکی بیشتر باشد، عایدی آن بانک بیشتر بوده و ثبات آن نیز افزایش می‌یابد. 
(11)    z-score_it=(ROA_it+E_it/TA_it )/(S.D.ROA_it )=(ROAit+E_it/TA_it )/((√((∑⁡〖ROA_it 〗-μ_(ROA_it ))/(n-1))) )    i=۱…۳۰,t=۱….۱۹
به‌عبارتی، نمره Z بالاتر نشانگر ریسک‌پذیری مالی بالاتر، درآمدزایی و ثبات بیشتر است. در این بررسی برای ارزیابی میزان ریسک‌پذیری از همین روش، مطابق با فرمول (11) استفاده گردیده است. در این فرمول، ROA بازده دارایی‌ها یا سود قبل کسر مالیات نسبت به دارایی (یا بدهی)، E/TA نسبت سرمایه به دارایی (یا بدهی) و SD.ROA انحراف استاندارد از بازده است.
قدمت هر بانک،‌ لگاریتم طبیعی زمان، از ابتدای سال تاسیس هر بانک تا پایان دوره مورد بررسی است و اندازه هر بانک نیز لگاریتم طبیعی کل دارایی‌های آن بانک است. محاسبه سایر شاخص‌های احتمالی موثر بر تاب‌آوری، چندان پیچیده نمی‌باشد.

3.‌ روش پژوهش
برای شناخت عوامل موثر بر تاب‌آوری، اطلاعات 30 بانک‌ و موسسه اعتباری مالی اعتباری (دولتی و غیردولتی)، به‌شرح جدول (1) تجمیع شده است. این اطلاعات از چهار منبع استخراج شده است که عبارتند از: 1) اطلاعات مربوط به سال‌های 1394 – 1397 مندرج در تارنمای موسسه عالی آموزش بانک‌داری ایران ؛ 2) گزارش عملکرد بانک‌ها در سال 1383 ؛ 3) گزارش عملکرد نظام بانکی کشور در سال 1386  و 4) تارنمای کدال .

جدول 1. بانک‌های مورد بررسی
بانک‌های دولتی    بانک‌های نیمه‌دولتی و غیردولتی
ملی    ملت    دی
سپه    صادرات    سامان
مسکن    تجارت    سرمایه
کشاورزی    رفاه کارگران    سینا
پست بانک ایران    آینده    شهر
توسعه تعاون    اقتصاد نوین    قوامین
توسعه صادرات    انصار    کارآفرین
صنعت و معدن    ایران زمین    گردشگری
مهر ایران    پارسیان    قرض‌الحسنه رسالت
-    پاسارگاد    خاورمیانه
         منبع: وب‌سایت بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران

از مجموع این بانک‌ها، تعداد 9 بانک، دولتی و 21 بانک دیگر به‌صورت نیمه‌دولتی یا خصوصی بودند که این دسته نیز از زمان تاسیس یا هم‌زمان با تغییر شرایطشان در قالب بانک‌های غیردولتی لحاظ شدند. همچنین، اطلاعات تعدادی از آنان در پایان سال 1399 به‌دلیل ادغامشان در بانک سپه ،‌ به‌صورت مجزا وجود نداشت. در گام بعدی مطابق با فرمول (12)، همه‌ داده‌های مربوط به درآمدها، هزینه‌ها، منابع، تسهیلات، مطالبات و غیره جمع‌آوری‌شده در سطح بانک‌ها، به‌کمک محاسبه‌گر شاخص تورم، موجود در سامانه بانک مرکزی ، به‌قیمت اولین سال پایه در دوره مورد بررسی، یعنی سال 1380 تبدیل شد؛ زیرا لازم بود قبل از هر بررسی، از مبالغ حاصل طی این سال‌ها تورم‌گیری شود.
(12)    نظر مورد زمانی مقطع در مبلغ ریالی ارزش=  (نظر مورد زمانی مقطع در شاخص عدد)/(اول زمانی مقطع در شاخص عدد)  ×ریالی مبلغ
در نهایت، به‌کمک روش اقتصادسنجی پنل دیتای پویا، به‌بررسی ارتباط بین این متغیرها با تاب‌آوری پرداخته شد و برای سنجش اعتبار کل مدل‌ها و بررسی صحت روش به‌کار رفته نیز، از آزمون‌های پس‌از تخمین سارگان و آماره‌های AR1 و AR2 استفاده شد. 

- محاسبه مقادیر تاب‌آوری 
باتوجه به ‌فرمول (9) مقدار تاب‌آوری هر بانک محاسبه شده و در جدول (2) درج گردیده است. مطابق با این جدول میانگین تاب‌آوری بانک‌های ایران در سال 1398، برابر با 302/0+ بوده است. 

جدول 2. میزان تاب‌آوری بانک‌های ایران در سال 1398
نام بانک    تاب‌آوری    نام بانک    تاب‌آوری    نام بانک    تاب‌آوری
آینده    0158/2    تجارت    2738/0    قوامین    1212/0
سرمایه    6858/0    دی    2608/0    قرض الحسنه مهر ایران    1049/0
قرض الحسنه رسالت    6743/0    شهر    2599/0    کشاورزی    0802/0
توسعه تعاون    6125/0    انصار    2054/0    مسکن    0600/0
کارآفرین    5490/0    ملت    1868/0    گردشگری    0500/0
پست بانک    4259/0    اقتصاد نوین    1711/0    حکمت ایرانیان    0390/0
ملی    4220/0    پارسیان    1609/0    سپه    0286/0
خاورمیانه    4201/0    پاسارگاد    1582/0    صادرات    0213/0
ایران زمین    3922/0    سامان    1471/0    صنعت و معدن    0166/0
سینا    3783/0    رفاه    1353/0    توسعه صادرات    0089/0
                منبع: یافته‌های پژوهش

مطابق با نتایج جدول (2)، در سال 1398، میزان تاب‌آوری 10 بانک (آینده، سرمایه، قرض الحسنه رسالت، توسعه تعاون، کارآفرین، پست بانک، ملی، خاورمیانه، ایران زمین و سینا)، از میانگین کل بیشتر بوده است. 5 بانک برتر از نظر میزان تاب‌آوری، به‌ترتیب بانک‌های آینده، سرمایه، قرض‌الحسنه رسالت، توسعه تعاون و کارآفرین بودند و کمترین میزان تاب‌آوری، مربوط به‌بانک‌های توسعه صادرات، صنعت و معدن، صادرات، سپه و حکمت ایرانیان بود. همچنین روند تاب‌آوری تمامی این 30 بانک برای مدت مورد بررسی، مطابق با مجموعه نمودار (1) بود. برطبق این نمودارها میزان تاب‌آوری بانک‌های آینده، دی، ایران زمین، کارآفرین، ملی، ملت، پارسیان، پاسارگاد، پست بانک، سامان، سرمایه، شهر، تجارت و توسعه تعاون در دوره مورد بررسی، هرچند جزئی، اما رو به ‌بهبود بود و بانک‌های انصار، آینده، قرض‌الحسنه رسالت، ایران زمین، کشاورزی، خاورمیانه، ملی، ‌صنعت و معدن، سرمایه، سپه، سینا و توسعه تعاون، دچار نوسان شدید شده‌اند. همچنین، قرض‌الحسنه مهر ایران و بانک‌های حکمت ایرانیان، مسکن، صادرات و توسعه صادرات، تاب‌آوری اندکی داشتند و شیب نمودار تاب‌آوری آنان نیز طی حدود دو دهه، تغییر محسوسی نکرده است. باتوجه به‌این‌که از بین این 5 بانک، 3 بانک قرض‌الحسنه مهر، مسکن و توسعه ‌صادرات دولتی هستند، نظارت بیشتر دولت بر این بخش ضروری به‌نظر می‌رسد.

 
نمودار 1. روند تاب‌آوری 30 بانک برای مدت مورد بررسی
                  منبع: یافته‌های پژوهش

جدول 3. میانگین تاب‌آوری 30 بانک ایرانی
سال تاب‌آوری    1380    1381    1382    1383    1384    1385    1386    1387    1388    1389
    000/0    006/0    150/0    112/0    108/0    108/0    148/0    162/0    157/0    147/0
سال تاب‌آوری    1390    1391    1392    1393    1394    1395    1396    1397    1398    
    145/0    147/0    143/0    153/0    155/0    176/0    230/0    344/0    302/0    
منبع: یافته‌های پژوهش

 
نمودار 3. میانگین تاب‌آوری 30 بانک ایرانی طی دوره زمانی 1380-1398
منبع: یافته‌های پژوهش
نهایتا، با بررسی وضعیت میانگین تاب‌آوری 30 بانک، در 19 سال، مطابق با جدول (3) و نمودار (2) مشاهده می‌گردد که بیشترین میزان تاب‌آوری بانک‌های کشور،‌ در سال 1397 بوده است و از سال 1393 تا 1397 نیز، وضعیت تاب‌آوری بانک‌های ایرانی رو به‌بهبود بوده است.

4. تصریح مدل و یافته‌های پژوهش
-‌ استخراج مدل تاب‌آوری بانکی ایران
با بررسی موضوع تاب‌آوری بانک‌ها در پیشینه تحقیقات، شاخص‌هایی ‌به‌عنوان مهم‌ترین ملاک‌های موثر در امر تاب‌آوری بانکی شناسایی شدند که باتوجه به ‌امکان تجمیع داده‌های آنها برای بانک‌های کشور، نهایتا تعداد 18 شاخص احتمالی موثر بر تاب‌آوری مطابق با جدول (4) استخراج گردید. 

جدول 4. شاخص‌های احتمالی موثر بر تاب‌آوری بانکی
ردیف    عنوان    نام متغیر    نشانه
1    میزان کارایی    نسبت سود به‌دارایی    karaei
2    قدمت بانک    لگاریتم طبیعی زمان از سال تأسیس    ghb
3    نسبت حقوق صاحبان سهام    نسبت حقوق صاحبان سهام به‌کل بدهی‌ها    htd
4    ریسک اعتباری    نسبت مطالبات به‌تسهیلات    npl
5    نرخ درآمدهای غیر عملیاتی    مانده درآمدهای غیرمشاع  به‌کل درآمدها    ghtd
6    اندازه بانک    لگاریتم طبیعی کل دارایی‌ها    size
7    سهم مطالبات مشکوک به‌کل مطالبات    نسبت مطالبات مشکوک‌الوصول به‌کل مطالبات    mashtk
8    میزان حاشیه سود    تفاضل قیمت پول از نرخ موثر تسهیلات    Hs
9    نسبت منابع ارزان قیمت    مانده منابع ارزان قیمت به‌کل منابع    arztk
10    نرخ درآمدهای عملیاتی    مانده درآمدهای مشاع به‌کل درآمدها    mtd
11    نسبت تسهیلات به‌منابع آزاد    نسبت تسهیلات به‌منابع آزاد    mstmaa
12    نسبت هزینه م.م به‌کل هزینهها
نسبت هزینه مطالبات مشکوک‌الوصول به‌کل هزینهها
hmmtk
13    میزان ریسک‌پذیری    تفاوت بازده سرمایه از نرخ سرمایه به‌کل بدهی، نسبت به‌انحراف معیار بازده سرمایه    z score
14    نرخ رشد سالانه تسهیلات    تغییر مانده تسهیلات هر سال نسبت به تسهیلات سال قبل، تقسیم بر مانده تسهیلات سال قبل    rms
15    موجودی نقد به‌دارایی‌ها    نسبت مانده موجودی نقدی به‌کل دارایی‌ها    montd
16    نسبت دارایی‌های ثابت به‌کل    نسبت دارایی‌های ثابت به‌کل دارایی‌ها    dstkd
17    ماهیت بانک‌ها    متغییر مجازی جهت بررسی اثر دولتی یا خصوصی بودن هر بانک    DD
18    میزان تاب‌آوری دوره قبل    میزان تاب‌آوری دوره قبلی    Vol -1
منبع: یافته‌های پژوهش (خروجی نرم‌افزار vosviewer و پژوهش‌های پیشین)
همچنین، یک شاخص مهم برای بررسی اثر ماهیت دولتی یا غیردولتی بودن بانک‌ها بر تاب‌آوری آنان با عنوان «متغیر مجازی DD» معرفی شد؛ زیرا برخی بانک‌ها از ابتدای تاسیس دولتی بودند و در کل دوره مورد بررسی نیز دولتی مانده‌اند و برخی نیز از ابتدا خصوصی بودند. اما تعدادی (مانند بانک‌های ملت، صادرات،‌ تجارت) در مقاطعی دولتی و سپس خصوصی شدند. لذا برای این بانک‌ها در دوره‌ای که دولتی بودند عدد یک و پس از آن، عدد صفر لحاظ شد. متغیر دیگر با عنوان اثر وضعیت سال قبل تاب‌آوری بود که باتوجه به ‌قابلیت روش اقتصادسنجی پنل دیتای پویا، چگونگی ارتباطاتش بررسی گردید. در ادامه با انجام آزمون‌های ریشه واحد مخصوص داده‌های پنلی، وضعیت مانایی تک‌تک متغیرها بررسی شد. اما از آنجا که درجه مانایی تمامی متغیرها یکسان نبود، به‌کمک آزمون هم‌جمعی مربوط به ‌داده‌های تابلویی، وجود ارتباط بین متغیرهای مستقل و وابسته (مطابق با جدول 5) رصد گردید که نتایج حاکی از وجود ارتباط بین این متغیرها با متغیر تاب‌آوری بود. 

 

جدول 5. آماره‌های پیش‌تخمین (متغیر وابسته تاب‌آوری)
P – value    statistic    Index
000/0    141/5-    Modified Dickey- fuller t
000/0    254/7-    Dickey- fuller t
083/0    383/1-    Augmented Dickey-Fuller t
000/0    202/15-    Unadjusted modified Dickey- Fuller t
000/0    944/10-    Unadjusted Dickey-Fuller t
منبع: یافته‌های پژوهش

سپس به ‌کمک روش پنل دیتای پویا و با احتساب یک وقفه به‌ بررسی نحوه ارتباط بین متغیرها با خروجی شاخصvolare  به‌عنوان ملاک تاب‌آوری پرداخته شد که نتایج در جدول (6) قابل مشاهده می‌باشد. طبق نظر بوند  (2002) و بالتاجی  (2008)، روش پنل دیتای پویا، هنگامی به‌کار می‌رود که تعداد متغیرهای برش مقطعی (N) بیشتر از تعداد دوره یا سال‌های مورد بررسی (T) باشد، (N>T). در این پژوهش نیز تعداد بانک‌ها (30) از تعداد سال‌ها (19) بیشتر بود. همچنین، از دیدگاه آرلانو  (1995 و 2003) روش پنل دیتای پویا نسبت به ‌سایر روش‌های آماری، دارای مزایایی اعم از رفع مشکل درون‌زایی، رفع یا کاهش هم‌خطی،‌ افزایش بعد زمانی متغیرها و حذف متغیرهای ثابت است. به‌عبارتی در این روش متغیرهای ثابت، مانند رویکردهای حاکمیت نسبت به ‌نظام بانکی، فرهنگ مشتریان یا کارکنان بانک‌ها، نرخ الزامات قانونی و غیره  حذف می‌شود و کمک می‌کند تا متغیرهای حذف‌شده، در تخمین مدل ایجاد تورش ننمایند.
جدول 6. نتایج متغیرهای تاییدشده در مدل تاب‌آوری
P>|z|    آماره z    Std. Err    ضریب متغیر    نام متغیر    ردیف
000/0    66/5    049/0    279/0    lnvol L1    1
000/0    51/4-    022/0    097/0-    size    2
000/0    45/9    009/0    088/0    lnkaraei    3
000/0    86/5-    022/0    129/0-    lnhtd    4
000/0    66/5    028/0    158/0    lnghtd    5
001/0    47/3    046/0    159/0    lnarztk    6
000/0    89/7-    071/0    556/0-    lnmstmaa    7
000/0    27/9-    007/0    064/0-    lnhmmtk    8
000/0    67/4-    023/0    107/0-    lnzscore    9
Sargan      Prob > chi2    000/1
AR1      Prob > z    027/0    AR2     Prob > z    193/0
منبع: یافته‌های پژوهش

برای تدوین مدل تاب‌آوری، نخست، آزمون‌های پیش‌تخمین روی داده‌ها انجام گرفت. سپس، یک رابطه خطی ساده، بین 18 متغیر مستقل شناسایی‌شده با متغیر وابسته تاب‌آوری درنظر گرفته شد و معناداری تمامی متغیرها در این مدل بررسی شد. برای این کار، مرحله به مرحله داده‌ دارای بیشترین میزان آماره (P Value) از مدل حذف شد و مدل به کمک روش پنل دیتای پویا ازنو اجرا شد تا جایی که تمامی متغیرهای باقی‌مانده در مدل معنادار شدند. از آنجا که سازگاری تخمین‌زننده‌های مدل پویا به‌ معتبر بودن ابزارهای وابسته‌ آن است، برای بررسی اعتبار کل مدل، از آزمون‌های سارگان و آماره‌های AR1 و AR2 استفاده شد. باتوجه به عدم تایید نتایج مدل خطی اولیه توسط این آزمون‌ها، وضعیتی مدنظر قرار گرفت که متغیر تاب‌آوری در حالت لگاریتمی و سایر متغیرهای وابسته در حالت غیرلگاریتمی بودند (که درصورت تایید آزمون‌های پساتخمین مدل، تابع نهایی حالت نمایی داشت). در این حالت نیز مطابق قبل، تاجایی به حذف متغیرهای نامعتبر در مدل پرداخته شد که تمامی متغیرهای باقی‌مانده معنادار شدند. اما از آنجا که آماره‌های پساتخمین، صحت این مدل را نیز تایید نکردند، حالت نمایی مدل مورد تایید نگردید. در مرحله سوم تمامی متغیرهای مستقل و وابسته در مدل، به حالت لگاریتمی بودند، که مطابق با اطلاعات مندرج در جدول (6) آماره‌های پساتخمین صحت این حالت مدل را تایید کردند و خروجی آن تابعی کسری مطابق با فرمول‌های (13 -16) گردید. 
(13)    〖Lnvol 〗_it=α⋅〖Lnvol 〗_(I (t-1) )-β .size_it+γ .lnkaraei_it-δ .lnhtd_it+ ζ.lnghtd_it+η .lnarztk_(it )-ω .lnmstmaa_(it )- µ .lnhmmtk_(it )-θ .lnzscore_(it )+ ε_it         ,i=۱…۳۰    t=۱….۱۹
با جای‌گذاری ضرایب در این معادله خواهیم داشت: 
(14)    〖Lnvol 〗_it=۰.۲۷۹×〖Lnvol 〗_(I (t-1) )-۰.۰۹۷× size_it+۰.۰۸۸× lnkaraei_it-۰.۱۲۹×lnhtd_it+۰.۱۵۸× lnghtd_it+۰.۱۵۹×lnarztk_(it )-۰.۵۵۶×lnmstmaa_(it )- ۰.۰۶۴×lnhmmtk_(it )-۰.۱۰۷×lnzscore_(it )+ ε_it               ,i=۱…۳۰    t=۱….۱۹
حال با استفاده از قوانین مربوط به‌لگاریتم می‌توان معادله را تغییر داد:
(15)    〖Lnvol 〗_it=〖〖Lnvol 〗_(i (t-1) )〗^(۰.۲۷۹)+〖size_it〗^(-۰.۰۹۷)+〖lnkaraei_it〗^(۰.۰۸۸ )+〖lnhtd_it〗^(-۰.۱۲۹)+〖lnghtd_it〗^(۰.۱۵۸)+〖lnarztk_it〗^(۰.۱۵۹)+〖lnmstmaa_it〗^(-۰.۵۵۶)+〖lnhmmtk_it〗^(-۰.۰۶۴)+〖lnzscore_it〗^(-۰.۱۰۷)+ ε_it
,   i=۱…۳۰    t=۱….۱۹
و نهایتا، رابطه کلی آن مطابق با فرمول (15) خواهد بود:
(16)    〖vol 〗_it=(〖〖vol 〗_(i (t-1) )〗^(۰.۲۷۹)×〖karaei_it〗^(۰.۰۸۸)×〖ghtd_it〗^(۰.۱۵۸)×〖arztk_it〗^(۰.۱۵۹)× ε_it)/(〖daraei_it〗^(۰.۰۹۷)×〖htd_it〗^(۰.۱۲۹)×〖mstmaa_it〗^(۰.۵۵۶)×〖hmmtk_it〗^(۰.۰۶۴)×〖zscore_it〗^(۰.۱۰۷) )
i=۱…۳۰    t=۱….۱۹
باتوجه به‌ فرمول (16)، تاب‌آوری بانک‌های ایرانی تابع 9 متغیر مندرج در جدول (7) است و رابطه بین این متغیرها نیز رابطه‌ای غیرخطی شد.

جدول 7. چگونگی ارتباط متغیرهای مستقل با متغیر وابسته تاب‌آوری
عنوان    نوع ارتباط    علل احتمالی نوع ارتباط    تایید توسط محققان قبلی
میزان تاب‌آوری دوره قبل    مستقیم    با ایجاد سودآوری در دوره قبل    ....
کارایی بانک    مستقیم    با افزایش عایدی یا کاهش دارایی‌ها    اویتاد و همکاران (2022) و کانتو و همکاران (2020)
درآمدهای غیرمشاع  به‌کل درآمدها    مستقیم    با افزایش درآمدزایی و رشد سودآوری و درنهایت رشد تاب‌آوری    امیری و همکران (1396) و  اویتاد و همکارن (2022)
نسبت منابع ارزان‌قیمت به‌کل منابع    مستقیم    با کاهش هزینه ‌های عملیاتی و افزایش سودآوری و تاب‌آوری    اویتاد و همکاران (2022)
اندازه بانک    معکوس    با رشد نوسان‌پذیری و رشد هزینه‌های مرتبط و کاهش تاب‌آوری    ال‌کولوین (2018)؛ مارکمن و وینزین (2014) و والاسکاس و کینزی (2012)
حقوق صاحبان سهام به‌بدهی    معکوس    با کاهش سهم منابع از بدهی‌ها و کاهش حد مجاز تسهیلات و به‌دنبال آن کاهش سودآوری    مدنی تنکابنی و همکاران (1398)
نسبت تسهیلات به‌منابع آزاد    معکوس    با افزایش هزینه‌های مطالبات مشکوک الوصول و افزایش نوسان‌پذیری    امیری و همکاران (1396)
هزینه مطالبات‌مشکوک به‌کل هزینه‌ها    معکوس    با افزایش هزینه‌‌های غیرعملیاتی و کاهش سودآوری    مدنی تنکابنی (1398)
ریسک‌پذیری بانکی    معکوس    با رشد نوسان‌پذیری و رشد هزینه‌ها و کاهش سودآوری    کانتو و همکارن (2020) و والاسکاس و کینزی (2012)
منبع: یافته‌های پژوهش

5.‌ نتیجه‌گیری و پیشنهادها
در این مقاله، به ‌ارزیابی میزان تاب‌آوری بانک‌های ایرانی و شناسایی عوامل موثر بر آن و سنجش میزان اثرگذاری این عوامل در سطح نظام بانکی ایران پرداخته شد که نتایج از رابطه غیرخطی تاب‌آوری با 9 عامل از بین 18 آیتم شناسایی‌شده حکایت داشت. برخلاف نظر امیری، محقق‌نیا و بالاوندی 1396 ماهیت بانک‌ها، اعم از دولتی یا خصوصی بودن، تاثیری بر تاب‌آوری آنان نداشت.
با افزایش کارایی تاب‌آوری بانک‌های ایرانی افزایش می‌یافت و به‌نظر می‌رسد با وجود حمایت‌های دولت از بانک‌ها طی سال‌های مورد بررسی، همچنان کارایی عامل موثری در افزایش تاب‌آوری بانکی است؛ زیرا با افزایش سطح کارایی، عملا، بازدهی سرمایه افزایش یافته و به ‌افزایش سودآوری، کاهش نوسان‌پذیری و در نهایت، افزایش تاب‌آوری منجرمی‌شود. همچنین، با افزایش ریسک‌پذیری برای افزایش بازدهی سرمایه، تاب‌آوری بانک‌های ایرانی کاهش داشت؛ زیرا هرچند با رشد ریسک‌پذیری بازدهی سرمایه افزایش می‌یابد، اما ازطرفی هزینه‌ها نیز افزایش یافته و سودآوری کاهش می‌یابد که خود عامل مهم کاهش تاب‌آوری است. 
از سوی ‌دیگر، با کاهش تاب‌آوری هر دوره، میزان تاب‌آوری دوره بعدی نیز کاهش می‌یابد. نکته دیگر آنکه ماهیت بانک‌ها (اعم از دولتی یا خصوصی بودن) اثری بر تاب‌آوری نداشت. به‌عبارتی، حمایت‌های دولت از بانک‌ها، باعث افزایش سطح تاب‌آوری آنان نمی‌شد. همچنین با افزایش مانده درآمدهای غیرمشاع به‌کل درآمدها، توان بانک‌ها جهت پوشش هزینه‌های بی‌رویه غیرعملیاتی که متناسب با نرخ تورم رشد ‌می‌نماید، بیشتر شده و لذا در ادامه مسیر خدمت‌رسانی، ضمن افزایش انگیزه و جبران هزینه‌های جاری، کارایی و تاب‌آوریشان بیشتر می‌شود. ازسوی دیگر، با افزایش نسبت منابع ارزان قیمت به‌کل منابع، هزینه‌های سود پرداختی به‌ سپرده‌های ارزی و ریالی یا همان هزینه‌های عملیاتی بانک‌ها کاهش و سودآوری افزایش می‌یافت، که به ‌کاهش نوسان‌پذیری و افزایش تاب‌آوری منجرمی‌شد. با افزایش اندازه بانک‌ها (که لگاریتم طبیعی میزان دارایی‌هایشان بود) نیز تاب‌آوری کاهش می‌یافت؛ زیرا سهم عمده دارایی‌ها، در قالب تسهیلات و مطالبات، دارایی‌های ثابت و موجودی نقد است. لذا به‌نظر بانک‌ها نیازمند بررسی بیشتر تناسب نرخ تسهیلات با نرخ رشد تورم، سنجش بهتر اهلیت و ظرفیت مشتریان اعتباری و بررسی میزان بهینه دوره بازپرداخت و میزان مطلوب سرعت گردش تسهیلات خود می‌باشند. 
ازسوی دیگر، هرچند که با رشد میزان دارایی‌های ثابت بانکی، هزینه این سازمان‌ها از بابت اجاره محل، کاهش یافته و احتمالا اندکی می‌تواند در افزایش سودآوریشان اثرگذار باشد، اما حسب اعلام بانک مرکزی، دارایی‌های غیرضرور بانک‌ها، ‌با نرخ‌های بسیار بالایی مشمول جریمه مالیات می‌شود که خود به‌تحمیل هزینه‌های سنگین به‌این سازمان‌ها و کاهش سود خالص و نهایتا، کاهش تاب‌آوری آنان منجرمی‌شود. با رشد نسبت موجودی نقدی در بانک‌ها نیز به‌عنوان بخش مهم دیگری از دارایی‌ها، عملا، سهم منابع بلااستفاده و بدون بازگشت، در دارایی‌های آنان افزایش یافته و با توجه به‌ خواب این حجم سنگین از دارایی‌ها، با کاهش سود، تاب‌آوری نیز کاهش می‌یابد. 
عامل موثر دیگر حقوق صاحبان سهام به‌ بدهی‌ها بود که با افزایش آن تاب‌آوری بانک‌ها کاهش می‌یافت؛ زیرا با افزایش سهم حقوق صاحبان سهام از کل بدهی‌ها، سهم منابع به‌عنوان مهم‌ترین جزء بدهی‌ها و اولین عامل مهم در چرخه فعالیت بانکی کاهش یافته و به‌دنبال آن، حد مجاز تسهیلات بانک‌ها و نهایتا، سودآوری و تاب‌آوری نیز کاهش می‌یابد. ازطرفی با افزایش نسبت تسهیلات به‌ منابع آزاد، هرچند سودآوری افزایش دارد؛ اما به‌نظر با افزایش نسبت مطالبات به ‌تسهیلات و تحمیل هزینه‌های مختلف، اعم از هزینه مطالبات مشکوک‌الوصول عمومی و اختصاصی، سطح نوسان‌پذیری بانک‌های ایرانی افزایش یافته و تاب‌آوریشان کاهش می‌یابد. همچنین، با رشد هزینه مطالبات مشکوک‌الوصول به‌کل هزینه‌ها نیز، قیمت غیر‌بهره‌ای و نهایتا، قیمت کل پول در بانک‌ها افزایش و نرخ حاشیه سود و سطح تاب‌آوری کاهشی می‌گردد. 
درنهایت، این پژوهش، ضمن بررسی عوامل احتمالی موثر بر تاب‌آوری بانک‌های ایرانی، تلاش نمود تا اول، با شناسایی مهم‌ترین متغیرهای اثرگذار بر تاب‌آوری، سیاست‌گذاران اقتصادی و مدیران بانک‌های کشور را، از عوامل موثر بر آن مطلع نماید؛ دوم، سرمایه‌گذاران باتوجه به ‌شرایط تاب‌آوری فعلی بانک‌های کشور، بتوانند نسبت به‌ سپرده‌گذاری مطمئن در این موسسات اقدام نمایند و از افزایش بی‌دلیل ریسک پس‌انداز‌های خود با اجتناب از سپرده‌گذاری در بانک‌های دارای تاب‌آوری اندک بکاهند و سوم، درخصوص بانک‌های فعال در بورس اوراق‌ بهادار نیز ارزش سهام این موسسات، باتوجه به ‌میزان تاب‌آوری آنان از شفافیت بیشتری برخوردار گردد و در نهایت نیز سیاست‌گذاران کلان اقتصادی با اطلاع از 9 عامل کلیدی اثرگذار بر تاب‌آوری نطام بانکی ایران در اتخاذ تدابیر و سیاست‌های خود دقت‌نظر بیشتری داشته باشند.  
درخاتمه پیشنهاد می‌شود که باتوجه به ‌اثر دارایی‌ها و اجزای آن بر میزان تاب‌آوری بانک‌ها، متولیان کلان اقتصادی در تعریف حد مطلوب دارایی‌های هر بانک (متناسب با شرایط آنان) اقدام نمایند. از طرفی، جهت حفظ حاشیه سود منطقی بانک‌ها، نرخ اعطای تسهیلات مطلوب که متناسب با نرخ رشد تورم باشد، شناسایی و به ‌شبکه بانکی کشور ابلاغ گردد و از انجام اقداماتی که به هر نحو به میزان درامدهای غیرمشاع و نهایتا، سودآوری آنان لطمه وارد می‌آورد، اجتناب نمایند. از طرفی باتوجه به تاثیر منفی مطالبات مشکوک‌الوصول بر سطح تاب‌آوری بانک‌ها از ایجاد مطالبات مزبور در سطح شبکه بانکی اجتناب نمایند و از اعمال بخشودگی و حذف جرایم مشتریان مطالباتی کلان بانک‌ها، خودداری نمایند. همچنین، با توجه به‌عدم تغییر سطح تاب‌آوری برخی از بانک‌های کلان کشور طی دوره نوزده‌ساله مورد بررسی، علل این مهم به‌تفکیک هر بانک شناسایی و موانع عدم رشد تاب‌آوری آنان مرتفع گردد.

مراجع

-‌ ابریشمی، حمید، حسن سبحانی، حسن، ماجد، وحید و آقالوی آغمیونی، اکرم  (1399). بررسی تاب‌آوری نظام بانکی با تمرکز بر رفتار مصرف‌کنندگان تسهیلات و شاخص‌های سلامت بانکی. نشریه مطالعات رفتار مصرف‌کننده، 7(2)، 172-198.

-‌ امیری، میثم، محقق‌نیا، محمدجواد و بالاوندی، علی (1397). ارزیابی تاب‌آوری سیستم بانکی ایران و عوامل موثر بر آن. مجله اقتصاد پولی، مالی (دانش و توسعه)، 25(16)، 255-276.

-‌  خواجه‌پور، محمود، فارسیجانی، حسن و صداقت‌پرست، الدار (1398). ارائه الگویی برای تاب‌آوری سازمانی در صنعت بانکداری. مطالعات مدیریت راهبردی، 10(37)، 61-81.

-‌  مدنی تنکابنی، سیدصهیب، ادیب‌پور، مهدی، محمودزاده، محمود و قویدل دوستکویی، صالح (1398). تاب‌آوری اقتصاد کلان و ورشکستگی نظام بانکی (مطالعه بین کشوری)، مدلسازی اقتصادسنجی، 4(4(15)).

 -‌ Alrob, M. M. F. A. (2015). Enhancing organizational resilience: The case of Palestinian Islamic banking sector (Doctoral dissertation). An – Najah National University, Nablus-Palestine.

- Arellano, M., & Bond, S. (1991). Some tests of specification for panel data: Monte Carlo evidence and an application to employment equations. The review of economic studies, 58(2), 277-297.‏

 - Baggio, M., & Perrings, C. (2015). Modeling adaptation in multi-state resource systems. Ecological Economics, 116, 378-386.‏

 - Beck, T., Demirgüç-Kunt, A., & Merrouche, O. (2013). Islamic vs. conventional banking: Business model, efficiency and stability. Journal of Banking & finance, 37(2), 433-447.‏

- Berger, A. N. (1993). Distribution-free estimates of efficiency in the US banking industry and tests of the standard distributional assumptions. Journal of productivity Analysis, 4(3), 261-292.‏

 - Borio, C. (2003). Towards a macroprudential framework for financial supervision and regulation?. CESifo Economic Studies, 49(2), 181-215.‏

  - Briguglio, L. (2003, October). The vulnerability index and small Island developing states. In A Review of Conceptual and Methodological ïssues. Paper prepared for the AIMS Regional Preparatory Meeting on the BPoA (Vol. 10).‏

-‌ Cantú, C., Lobato, R., López, C., & López-Gallo, F. (2022). A loan-level analysis of financial resilience in Mexico. Journal of Banking & Finance, 135, 105951.‏

 - Cao, Y., & Chou, J. Y. (2022). Bank resilience over the COVID-19 crisis: The role of regulatory capital. Finance Research Letters, 48, 102891.‏

 -‌ Carmeli, A., & Markman, G. D. (2011). Capture, governance, and resilience: Strategy implications from the history of Rome. Strategic Management Journal, 32(3), 322-341.‏

 - Colvin, C. L. (2018). Organizational determinants of bank resilience: explaining the performance of SME banks in the Dutch financial crisis of the 1920s. Business History Review, 92(4), 661-690.‏

 - Gallopín, G. C. (2006). Linkages between vulnerability, resilience, and adaptive capacity. Global environmental change, 16(3), 293-303.‏

 - González-Hermosillo, M. B. (1999). Determinants of ex-ante banking system distress: A macro-micro empirical exploration of some recent episodes. International Monetary Fund.‏

- Ho, T. S., & Saunders, A. (1981). The determinants of bank interest margins: theory and empirical evidence. Journal of Financial and Quantitative analysis, 16(4), 581-600.‏

- Hossain, M. Z., Khan, M. A. R., & Sadique, M. S. (2018). Basel III and perceived resilience of banks in the BRICS economies. Applied Economics, 50(19), 2133-2146.‏

- Markman, G. M., & Venzin, M. (2014). Resilience: Lessons from banks that have braved the economic crisis—And from those that have not. International Business Review, 23(6), 1096-1107.‏

- Oyetade, D., Obalade, A. A., & Muzindutsi, P. F. (2022). The Impact of Changes in Basel Capital Requirements on the Resilience of African Commercial Banks. Scientific Annals of Economics and Business, 69(1), 111-132.‏

 - Proag, V. (2014). The concept of vulnerability and resilience. Procedia Economics and Finance, 18, 369-376.‏

 - Rose, A., & Krausmann, E. (2013). An economic framework for the development of a resilience index for business recovery. International Journal of Disaster Risk Reduction, 5, 73-83.‏

 - Tsomocos, D. P. (2012). Equilibrium analysis, banking and financial instability. In The Challenge of Financial Stability (pp. 61-97). Edward Elgar Publishing.‏

-‌ Vallascas, F., & Keasey, K. (2012). Bank resilience to systemic shocks and the stability of banking systems: Small is beautiful. Journal of International Money and Finance, 31(6), 1745-1776.‏

 - Velliscig, G., Floreani, J., & Polato, M. (2022). Capital and asset quality implications for bank resilience and performance in the light of NPLs’ regulation: a focus on the Texas ratio. Journal of Banking Regulation, 1-23.‏