بررسی بُعد تعلیمی مثنوی مولانا بر اساس نظریه تداعی‌گرایی (مطابق با آرای زیگموند فروید و کارل گوستاو یونگ)

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 6، دوره 15، شماره 57، خرداد 1402، صفحه 127-163   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/pars.2023.704723

نویسندگان

محبوبه شیرگردون¹؛ دکترمحمود صادق زاده^{* 2}

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یزد، دانشگاه آزاد اسلامی، یزد، ایران

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یزد، دانشگاه آزاد اسلامی، یزد، ایران(نویسنده مسؤول)

چکیده

حیطة این مقاله، ادبیات، عرفان و روانشناسی با محوریت مثنوی مولوی است. با پیدایش نظریه‌های ادبی و غیرادبی از جمله نظریه‌های روانشناختی، ارتباط چند سویه بین علوم مختلف پدید آمده؛ از جمله، ارتباط بینارشته‌ای ادبیات، روانشناسی و عرفان. این اتفاق باعث گردید تا ادبیات، به خوانشی کاربرد محور مبدل گردد. ادبیات به یاری نظریه‌های روانشناسی، بر جذابیت علمی و عملی خود در متون ادبی و عرفانی افزوده است؛ ازجمله موضوعات مطرح در این مقاله، مقولة تداعی است. تداعی، یکی از توانمندی‌های ذهنی و به عنوان یک سبک تعلیمی، جایگاه ویژه‌ای در متون ادبی، به‌خصوص در ژانر عرفانی بر عهده دارد. در سبک آموزشی تداعی، آموزش از پیش تعیین‌شده نیست. این سبک، روند آموزش را در جریان تعلیم، مشخص می‌سازد و غیرمنتظره روی می‌دهد. ویژگیهای دیگر آن، پویایی ساختار متن، پروردگی سخن، تنوع اندیشگانی، چندلایگی، کارکرد روان‌درمانی و... است. موضوع دیگر مقاله، بررسی کارکرد تعلیمی برون و درون قصه‌ای مثنوی و نیز شناخت ناخودآگاه فردی و جمعی بر اساس نظریة تداعی است. پژوهش حاضر به روش کتابخانه‌ای انجام شده و نشان می‌دهد که چگونه می‌توان از تداعی به شناخت ناخودآگاه فردی و جمعی بر اساس نظریة فروید و یونگ دست یافت. موضوع دیگر مقاله، تحلیل ساختار شخصیت و ابعاد ذهن فروید و فرایند تفرد یونگ با تکیه بر بعد تعلیمی و روانشناختی رؤیا با محوریت حکایت‌های مثنوی معنوی بوده است. این پژوهش نشان می‌دهد که رؤیا، شاهراه دستیابی به ضمیر ناخودآگاه است. مولوی در این حکایت‌ها، به مخاطب می‌آموزد که لازمة رسیدن به توازن شخصیت و فرایند تفرد، تعامل یکپارچة ابعاد شخصیت روانی است.
 

کلیدواژه‌ها

مثنوی‌مولوی؛ تداعی؛ ساختار شخصیت فروید؛ فرایند تفرد یونگ

مراجع

1. آریان‌پور، امیرحسین (1357)، فرویدیسم با اشارتی به ادبیات و عرفان، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با همکاری انتشارات امیرکبیر.
2. آیتی، عبدالمحمد (1373)، گزیدة خسرو و شیرین، تهران: علمی و فرهنگی.

ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1389)، دفتر عقل و آیت عشق، ج دوم، تهران: طرح نو.

3. ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1396)، عقلانیّت و معنویّت، تهران: هرمس.
4. احمدی، بابک (1391)، حقیقت و زیبایی، درس‌های فلسفة هنر، تهران: نشر مرکز.
5. اروین، ادوارد (1393)، مقدمه‌ای بر روانشناسی فروید، ترجمة بهروز سلطانی، تهران: جامی.
6. امیری، ماهرخ (1383)، خواب و رؤیا در مثنوی، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، دانشگاه گیلان: دانشکدة ادبیات و علوم انسانی.
7. امینی، اسماعیل (1386)، «آشنایی با شیوة تداعی در مثنوی معنوی»، فصلنامة هنر، شمارة 73، 143‑135.
8. ایگلتون، تری (1392)، پیش‌درآمدی بر نظریة ادبی، ترجمة عباس مخبر، تهران: نشر مرکز.
9. بامشکی، سمیرا (1391)، «تعویق و شکاف در داستان‌های مثنوی»، مولوی‌پژوهی، سال پنجم، شمارة 11، 47‑19.
10. بامشکی، سمیرا (1391)، روانشناسی داستان‌های مثنوی، تهران: هرمس.
11. پالمر، مایکل (1385)، فروید، یونگ و دین، ترجمة محمد دهقانپور و غلامرضا محمودی، تهران: رشد.
12. چیتیک، ویلیام (1391)، طریق عرفانی معرفت از دیدگاه ابن‌عربی، ترجمة مهدی نجفی‌افرا، تهران: جامی.
13. دزفولیان، کاظم و همکار (1391)، «نگرش عرفانی و دینی مولانا به چیستی و چرایی مرگ در مثنوی»، فصلنامة عرفان اسلامی، سال نهم، شماره سی‌وسوم، 116‑83.
14. زمانی، کریم (1384)، شرح جامع مثنوی معنوی، دفتر اول، تهران: اطلاعات.
15. زمانی، کریم (1387)، شرح جامع مثنوی معنوی، دفتر سوم، تهران: اطلاعات.
16. زمانی، کریم (1387)، شرح جامع مثنوی معنوی، دفتر ششم، تهران: اطلاعات.
17. زمانی، کریم (1387)، شرح جامع مثنوی معنوی، دفتر پنجم، تهران: اطلاعات.
18. زمانی، کریم (1387)، شرح جامع مثنوی معنوی، دفتر چهارم، تهران: اطلاعات.
19. زمانی، کریم (1387)، شرح جامع مثنوی معنوی، دفتر دوم، تهران: اطلاعات.
20. سجادی، علی‌محمد (1386)، مثنوی معنوی از نگاهی دیگر، تهران: موسسة پژوهشی حکمت و فلسفة ایران.
21. سیف، علی‌اکبر (1376)، روانشناسی پرورشی، روانشناسی یادگیری و آموزش، تهران: آگاه.
22. فردوسی، ابوالقاسم (1386)، تصحیح شاهنامه، تهران: الهام.
23. فروید، زیگموند (1382)، کاربرد تداعی آزاد در روانکاوی کلاسیک، ترجمة سعید شجاع شفقی، تهران: ققنوس.
24. فوردهام، فریدا (1393)، مقدمه‌ای بر روانشناسی یونگ، ترجمة مسعود میربها، تهران: جامی.
25. کالوین، اس. هال و همکار (1375)، مبانی روانشناسی تحلیلی یونگ، مترجم: محمدحسین مقبل، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
26. مؤذنی، علی‌محمد (1378)، «فراز و فرود سخن در مثنوی مولوی بر اثر غلیان عشق و شور و جذبة تداعی‌ها»، مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شمارة 1، 19‑1.
27. مورنو، آنتونیو، (1393)، یونگ، خدایان و انسان مدرن، ترجمة داریوش مهرجویی، تهران: نشر مرکز.
28. مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد (1387)، غزلیات شمس تبریز، مقدمه، گزینش و تفسیر: محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
29. میرباقری‌فرد، سیّد علی‌اصغر و همکار (1391)، «تحلیل تطبیقی اصل اضداد و رابطة آن با تفرد از نگاه یونگ و مولانا»، فصلنامة تخصصی مولوی‌پژوهی، سال پنجم، شمارة دهم، 25‑1.
30. یونگ، کارل گوستاو (1379)، روح و زندگی، ترجمة لطیف صدقیانی، تهران: جامی.
31. یونگ، کارل گوستاو (1393)، خود ناشناخته، ترجمة مهدی قائنی، تهران: جامی.
32. یونگ، کارل گوستاو (1394الف)، روانشناسی و تعلیم و تربیت، ترجمة علی‌محمد برادران رفیعی، تهران: جامی.
33. یونگ، کارل گوستاو (1394ب)، انسان در جستجوی هویت خویشتن، ترجمة محمود بهفروزی، تهران: جامی.
34. یونگ، کارل گوستاو (1395)، مشکلات روانی انسان مدرن، ترجمة محمود بهفروزی، تهران: جامی.
35. یونگ، کارل گوستاو (1396)، ناخودآگاه جمعی و کهن‌الگو، مترجمان: فرناز گنجی و محمدباقر اسمعیل‌پور، تهران: جامی.