بررسی و تحلیل آیین‌های سنتی سیستان و چند مضمون اساطیری آن‌ها

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 5، دوره 19، شماره 72، شهریور 1402، صفحه 121-147   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2023.704809

نویسنده

محمد فاطمی منش^*

دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند.

چکیده

آیین­ها بخش جدایی­ناپذیر از فرهنگ و گذشتۀ اقوام مختلف ایرانی به‌ویژه اهالی سرزمین سیستان به شمار می­آیند که با توجه به مذهب، باورها و عقاید قومی و قبیله­ای، به شکلی خاص، نمودار گردیده است. درواقع، مردمان سیستان، با توجه به ویژگی­های اسطوره­شناختی، مردم­شناختی، تاریخی و روان­شناختی که دارند، دارای آیین­هایی هستند که آن‌ها را نسبت به سایر اقوام دیگر ایرانی متمایز می­کند.آیین­هایی که با توجه به صبغۀ کهنی که این مردمان دارند، در داستان­های این سرزمین نیز نمایان گردیده­ و زمینه را برای بررسی و تحلیل­های گوناگون ادبی فراهم کرده است. بر همین اساس، در این پژوهش تلاش شده است تا با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی و با توجه به امکاناتی که نقد اسطوره­ای در اختیار ما قرار می­دهد، به بررسی و پژوهش در آیین­های موجود در داستان­های حوزۀ فرهنگی سیستان و تحلیل مضامین آن‌ها بپردازد. بررسی­ها نشان می­دهد که داستان‌های سیستانی، حاوی آیین­های مختلفی است که از مهم­ترین آن‌ها آیین خون‌خوردن، اوشیدر، ازدواج با خویشان، جادوگری و سوگواری است که بسیاری از آن‌ها تحت‌تأثیر فرهنگ باستانی ایرانی و زرتشتی و همچنین آداب و مناسک اقوام کهنی همچون سکاها در داستان­ها ایجاد شده­ و در میان مردمان ناحیۀ سیستان رواج یافته­­ است.

کلیدواژه‌ها

آیین‌؛ اسطوره؛ داستان‌؛ سیستان؛ نقد اسطوره‌شناختی

مراجع

آیدنلو، سجاد، 1386. طبقه­بندی و تحلیل مضامین و بن­مایه­های حماسی-اساطیری و آیینی در منظومه­های پهلوانی پس از شاهنامه، رسالۀ دکتری دانشگاه تربیت معلم آذریایجان،  دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی.

ـــــــــــــــ ، 1389. بررسی و تحلیل چند رسم پهلوانی در متون حماسی، مجلۀ مطالعات داستانی، دانشگاه پیام نور، ش1. صص. 36ـ5.

اسدی­طوسی، ابونصر، 1354. گرشاسب­نامه. به اهتمام حبیب یغمایی. تهران: کتابخانۀ طهوری.

الهامی، فاطمه و میرشکار، راضیه. 1398. اَرده خوانی و کاربردهای آن در آیین سوگواری سیستان. دوماهنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه. س7. ش 29. صص 23-1. 20.1001.1.23454466.1398.7.29.2.6

انوری، حسن، 1382. فرهنگ سخن. ج 3. تهران: نشر سخن.

اوستا، 1385. دو جلدی. گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. تهران: انتشارات مروارید.

بنوا، لوک، 1379. جهان اسطوره­شناسی (3). ترجمۀ جلال ستاری. تهران: مرکز.

پورداوود، ابراهیم، 1347. ادبیّات مزدیسنا2: یشت­ها. ج 2. تهران: کتابخانۀ طهوری.

ـــــــــــــــــ ، 1927. سوشیانس. بمبئی: چاپخانۀ هور.

پین، مایکل و دیگران،  1399. فرهنگ اندیشۀ انتقادی از روشنگری تا پسامدرنیته. ترجمۀ پیام یزدانجو. تهران: مرکز.

تیت، ج. پی، 1362. سیستان. ج دوم. ترجمۀ غلامعلی رئیس­الذاکرین. مشهد: اداره کل ارشاد اسلامی سیستان و بلوچستان.

خجسته، فرامرز و حسنی جلیلیان، محمدرضا، 1389. تحلیل داستان سیاوش بر بنیاد ژرف ساخت اسطورۀ الهۀ باروری و ایزد گیاهی، مجلّۀ تاریخ ادبیّات، (64)، صص. 96-77.

خمر، ابراهیم،1390. آسوکۀ ده افسانۀ سیستانی. زاهدان: تفتان.

دهبانی. رییس الذاکرین، 1370. کندو (فرهنگ مردم سیستان). مشهد: نشر مؤلّف.

رحیمی، سید مهدی و دیگران. .1399. بررسی بن­مایه­های اساطیری در افسانۀ سیستانی نهنگ بور و شهزاده. ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. س 16. ش 58. صص 125-93. 20.1001.1.20084420.1399.16.58.4.7

رایس، تامارا تالبوت، 1370. سکاها. ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: یزدان.

روایت پهلوی، 1367. ترجمۀ مهشید میرفخرایی. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

زارع حسینی، سیّده فاطمه و ابهری مارشک، 1399. چهرۀ سیستان در آینۀ باورها و اساطیر زرتشتی، فصلنامۀ علمی ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، 16(61)، صص، 194-163. 20.1001.1.20084420.1399.16.61.6.5

سام­نامه،  1319. تصحیح و مقابله اردشیر بنشاهی. بمبئی: چاپ­خانۀ سلطانی.

سیدسجادی، سید منصور، 1386. گزارش­های شهر سوخته1. تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.

سیستانی، محمداعظم، 2011. مردم­شناسی سیستان. سوئد: مرکز علوم اجتماعی آکادمی علوم افغانستان.

شامیان ساروکلایی، اکبر، 1387. آیین تدفین سکاها بر پایۀ سروده­های حماسی ایران. مجلّۀ پاژ. (4)، صص. 238-219.

شایست و نشایست، 1369. آوانویسی و ترجمه کتایون مزداپور. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

شوالیه، ژان و آلن، گربران، 1387. فرهنگ نمادها. ج پنجم. ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی. تهران: جیحون.

شهبازی، شاپور، 1381. خُوَئتوَدَثَه (سروش پیر مغان: مجموعه مقالات). تهران: ثریا.

شهرکی فرخنده، مرجان، 1395. بررسی قبور و آرامگاه­های دورۀ اسلامی سیستان (مطالعۀ موردی حوزۀ زهک)، مطالعات تاریخ اسلام. 8.( 29)، صص. 60-29.  20.1001.1.22286713.1395.8.29.2.2

شیخ­نژاد، محمودرضا، 1391. افسانه­های سیستانی (روایتی از سیستانی­های دشت گرگان). گرگان: نوروزی.

فردوسی، ابوالقاسم، 1369. شاهنامه. ج دوم. به کوشش جلال خالقی مطلق. کالیفرنیا و نیویورک: the Persian Heritage Foundation.

ــــــــــــــــــ ، 1373. شاهنامه. ج 4. به کوشش جلال خالقی مطلق. کالیفرنیا: بنیاد میراث ایران.

ــــــــــــــــــ ، 1384. شاهنامه. ج 6. به کوشش جلال خالقی مطلق و محمود امیدسالار. نیویورک: بنیاد میراث ایران.

فریزر، جیمز جرج، 1386. شاخۀ زرّین. ترجمۀ کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.

کرباسیان، ملیحه، 1384. «تداوم برخی آیین­های کهن سوگواری در ایران امروز». نامۀ انجمن. ش 19. صص 188-177.

کیخا مقدم، احمد، 1384. افسانه­های کهن نیمروز. ج 1. تهران: مهرآفرین.

ـــــــــــــــ، 1396. افسانه­های کهن نیمروز. ج 4. زاهدان: اوشیدا.

ــــــــــــــــ ، 1396. افسانه­های کهن نیمروز. ج 5. زاهدان: اوشیدا.

گزیده­های زاداسپرم. 1366. ترجمۀ محمد تقی راشدمحصّل. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

گلستانه، مزار، 1388. فرهنگ عامه (4): سور و سوگ در سیستان. مشهد: عروج اندیشه.

ـــــــــــ ، 1392. آیین­ها و باورهای مردم سیستان. ج اول. به اهتمام محمدتقی رخشانی و قاسم سیاسر. تهران: آبنوس.

مختاری، محمد، 1369. اسطورۀ زال. تهران: آگه.

مقداری، صدیقه­سادات و مریم، قوم­دوست نوری، 1399. تحلیل میزان علاقه­مندی و میزان کاربرد اشعار آیینی در گویش سیستانی، دوماهنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، 8.( 31)، صص. 208-183. 20.1001.1.23454466.1399.8.31.1.6

مینوی خرد، 1354. ترجمۀ احمد تفضّلی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

ویدن­گرن، گئو، 1377. دین­های ایران. ترجمۀ منوچهر فرهنگ. تهران: آگاهان ایده.

هال، جیمز، 1387. فرهنگ نگاره­ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: فرهنگ معاصر.

هرودوت، 1389. تاریخ هرودوت. دو جلدی. ترجمۀ مرتضی ثاقب­فر. تهران: اساطیر.

ییت، چارلز ادوارد، 1365. خراسان و سیستان. ترجمة مهرداد رهبری و قدرت­الله روشنی. تهران: یزدان.