نشانه‌شناسی فرهنگی کشف‌المحجوب؛ بررسی فرایندهای معناورزی و الگوهای معنا‌ساز

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 6، دوره 19، شماره 72، شهریور 1402، صفحه 149-181   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2023.704810

نویسندگان

زهرا ناظری^{* 1}؛ مهدی فیاض²؛ سید محسن حسینی مؤخر³

¹دانشجوی دکترای ادبیات عرفانی دانشگاه بین‌المللی امام‌خمینی(ره)، قزوین، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بین‌المللی امام‌خمینی(ره)، قزوین، ایران.

³دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بین‌المللی امام‌خمینی(ره)، قزوین، ایران.

چکیده

در نسل سوم نشانه­شناسی، توجّه خاصی به نظام­های معناورزی، تولید ­و­ انتقال معنا­ شده و با رویکردهای مختلف، سازوکارهای معناپردازی مورد مطالعه قرار گرفته است. یکی از این رویکردها، نشانه­شناسی فرهنگی است که با تمرکز بر نشانه‌های یک فرهنگ، فرایندهای فرهنگیِ معناساز را بررسی ­می­کند. در ­این پژوهش با معرفی ابرالگوی معناساز «فرهنگ ـ طبیعت‌»، سازوکارِ تولید معنا در متن عرفانی کشف‌المحجوب، به روش توصیفی ـ تحلیلی در چهارچوب دیدگاه نشانه‌شناسی فرهنگی تبیین می­­شود. نتایج حاکی از آن است که بنیان مطالب کشف­المحجوب بر مدار ابرالگوی معناساز «فرهنگ ـ ‌طبیعت» و از عمق معتقدات ایدئولوژیکی و فرهنگی هجویری نشأت گرفته است. وی برای این کار از سه زیر الگوی «فرهنگ/ پادفرهنگ»، طرح «کوسموس» یا نظمی­عرفانی در برابر غیاب یا نفی آن و «خود‌/ دیگری» بهره برده است. به­منظور تثبیت­ و­ هویت‌سازی، الگوی «فرهنگ/ پادفرهنگ» برای جناح‌بندی و ارزش‌گذاری دالّ­های حوزة فرهنگ عرفانی و انباشت پدیدارهایی در قالب پادفرهنگ به‌کار­برده ­می­شود. چینشِ پرشمار دوگان­های نظم­مندی ـ  بی­نظمی نیز در این متن، حکایت از غالبیّت و ارجمندی نشانه­های حوزة عرفان داشته و حیطة مقابل را فضایی غیر­اصیل و مغلوب نشان ­می­دهد. همچنین از طریق ضبط کنش­های مشایخ صوفیه در جایگاه آرمانی‌ترین «خود» و با برساختِ بیشترین میزان دشمنی با نفس­انسانی و شرح دقایق شناخت و مواجهة با آن، دورترین ­دیگری در پرتو الگوی «خود/ دیگری» ساماندهی­­ می­شود.

کلیدواژه‌ها

کشف‌المحجوب؛ نشانه‌شناسی‌فرهنگی؛ الگوی فرهنگ/ پادفرهنگ؛ الگوی نظم/ آشوب؛ خود/ دیگری

مراجع

قرآن کریم.

آقاابراهیمی، نیلوفر، 1397. «بازنمایی خود­ و­ دیگری در رمان فارسی نیم­قرن اخیر»، رسالة دکترای ­تخصصی، دانشگاه الزهر(س)ا.

برامکی، اعظم و سجودی، فرزان، 1393. «تثبیت هویت فرهنگی خود در سرزمین میزبان از طریق فرایند دیگری­سازی در منظومة خسروشیرین ­نظامی»، دوفصلنامة علمی ­کهن­نامه ادب ­پارسی، 5(3)، صص. 24ـ 1.

بهاری، سیدارسلان و محمدی، علی، 1401. «بررسی­ و­ تحلیل سرگذشت بهرام­چوبین، در­ بستر تاریخ و شاهنامه براساس ناهمگونی ­رفتاری خود ­و ­دیگری از منظر نشانه­شناسی فرهنگی»، فصلنامه علمی متن­شناسی ادب فارسی ، 14(2). پیاپی54، صص. 56ـ 41.

20.1001.1.20085486.1401.14.2.3.6

پاکتچی، احمد، 1390. معناسازی با چینش آشوب در نظم در رویکرد نشانه‌شناسی­­فرهنگی. در نشانه‌شناسی فرهنگ‌(ی). مجموعه ­مقالات نقدهای­ ادبی ‌هنری. به­ کوشش امیرعلی‌نجومیان. چاپ ­اول. تهران: ­سخن.

ـــــــــــــــ. ، 1383. «مفاهیم متقابل طبیعت­و­فرهنگ در حوزة نشانه­شناسی­فرهنگی مکتب مسکو­ـ­تارتو». مجموعة مقالات اولین هم­اندیشی نشانه­شناسی­هنر. تهران: فرهنگستان ­هنر.صص179-199.

تابش، شکوه­السادات و شفیعیون، سعید، 1399. «تحلیل گناهکاری جمشید در آیین زرتشت با رویکرد نشانه­شناسی ­فرهنگی»، فصلنامه علمی پژوهشی نقد ادبی، 13(49)، صص. 34ـ 1.

خدادادیان، مهدی و اسداللهی، خدابخش، 1398. «تحلیل نفثةالمصدور از منظر نشانه­شناسی ­فرهنگی»، نشریه نثر پژوهی­ادب ­فارسی، 22( 45)، صص. 118 91. 

دفتری، فرهاد، 1367. اسماعیلیه؛ در دائرةالمعارف­ بزرگ­ اسلامی. جلد 8. تهران: مرکز­دائرة­المعارف بزرگ اسلامی.

دهقانی، ناهید، 1390. «بررسی تحلیلی ساختار روایت در کشف­المحجوب هجویری براساس الگوی نشانه­شناسی ­روایی­گرماس». فصلنامه متن­پژوهی­ادبی، (48)، صص . 32ـ 9.

20.1001.1.22517138.1390.15.48.1.5

راه­حق، دنیا و اکبری­نوری، رضا، ۱۳۹۹.«چگونگی رابطه خود/­ دیگری در ایران سدة اخیر با کاربست الگوی باختین و رهیافت شانتال­موف». پژوهشنامه علوم­سیاسی،  15(3)، صص. 116-77.

20.1001.1.1735790.1399.15.3.3.3

سجودی، فرزان، 1388.نشانه­شناسی؛ نظریه­ و­ عمل. چ اول. تهران: علم.

سلیمانی، آرزو و ساسانی، فرهاد، 1399. «بازنمایی دشمن در متن خاطرات زنی­­در­اسارت؛ بررسی موردی کتاب خاطرات ­من زنده­ام»، دوماهنامة جستارهای­زبان. (4). صص. 475 ـ 445.

20.1001.1.23223081.1399.11.4.11.6

سنسون، گوران، 1390. خود دیگری را می‌بیند؛ معنای­دیگری در نشانه‌شناسی­فرهنگی. ترجمۀ تینا امراللهی. در ­نشانه‌شناسی­فرهنگی؛ مجموعه مقالات ترجمۀ گروه­ مترجمان. چ ­اول. تهران: علم.

شاهمیری، آزاده. 1395. «بازنمایی ­غرب در نمایشنامه­های ­ایرانی»، رسالة دکتری­ تخصصی، دانشگاه  الزهرا(س).

شخصی­خازنی، سارا، 1398. «صوفیه ­و ­روابط­ قدرت (بررسی تأثیر روابط قدرت در صورت­بندی گفتمان تصوف در متن­ کشف­المحجوب)»، پایان­نامه­ کارشناسی­ارشد، دانشگاه ­فردوسی­ مشهد.

طهماسبی، ساسان، 1395. «روابط صوفیه­ و­ معتزله»، مطالعات تاریخ اسلام. 8(28). صص. 107 ـ 91.

عابدی، محمود، 1392. مقدمه بر تصحیح کشف­المحجوب ابوالحسن ­علی­بن­عثمان ­هجویری. چ 8. تهران: سروش.

لوتمان، یوری و اوسپنسکی، باریس، 1390. «در ­باب­ سازو­­کار نشانه­شناختی ­فرهنگ»، ترجمۀ فرزان سجودی. در نشانه‌شناسی فرهنگی؛ مجموعه مقالات. ترجمۀ گروه مترجمان. تهران: علم.

هجویری، ابوالحسن­علی­بن­عثمان، 1392. کشف­المحجوب. تصحیح محمود­ عابدی.چ ­اول. تهران: سروش.

English sources

Lotman. Juri& Uspenski, Boris .1978.“On the Semiotic Mechanism of Culture”. In New Literary History, Vol. 9 (2):Pp. 211-232.

Lotman, Juri. A. Pjatigorskij, N.V.Topotov, V.V. Ivanov, B. Uspenskij. 1973.Theses on the Semiotic Study of Cultures (As Applied to Slavic Texts). translated by Silvi Salupere, In: Sebeok, Thomas A. (ed.), The Tell-Tale Sign: A Survey of Semiotics. Lisse (Netherlands): The Peter de Ridder Press. Pp. 57–84.

Posner, Roland & Robering, Klaus & Sebeok, Thomas A. 2004.Semiotics. A Handbook on the Sign-theoretic Foundations of Nature and Culture. Berlin:Walter de Gruyter, vol 4.

Semenenko, Aleksei. 2012. The Texture of Culture; An Introduction to Yuri Lotman’s Semiotic Theory. Palgrave Macmillan US.