تحلیل و شناسایی روش‎های پیونددهندۀ ابیات در غزلیات حافظ بر اساس نظریات حافظ پژوهان قرن اخیر

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 57، مهر 1402، صفحه 43-65   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.1913713.2116

نویسندگان

زهره خلیلی¹؛ اصغر دادبه^{* 2}؛ احمد خیالی خطیبی³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

در خصوص «ارتباط» یا «عدم ارتباط» ابیات غزل‎های حافظ دو نظریه غالب و متضاد وجود دارد «استقلال ابیات» و «پیوستگی معنایی ابیات» با توجه به انتقاد معروف شاه شجاع به عدم پیوستگی غزل حافظ معلوم می‎گردد هردو نظریه در روزگار خواجه مطرح بوده و در عصر ما این نظریات مرکز توجه حافظ شناسان قرار گرفته است. نظریه پیوستگی ابیات غزل‌‌های حافظ تحت عنوان «توالی منطقی ابیات» در مقابل نظریه «استقلال ابیات» است که با تشبیه غزلیات حافظ به سوره‎های قرآن تعبیر «پاشان» را نیز دارد این گروه دلایل زیادی در رد «توالی منطقی ابیات» ارائه داد، در قرن اخیر حافظ‌پژوهان بسیاری به نفع «پیوستگی معنایی ابیات» نظریاتی ارائه دادند منتها شیوه‎ای که هرکدام برای پیوند ابیات حافظ مطرح کردند متفاوت و گاه در تضاد با نظریات دیگر بود. در این پژوهش تلاش شده است ضمن معرفی و بررسی دیدگاه­ های حافظ‌پژوهان در این زمینه، روش‎های آنان را جهت اتصال ابیات شاعر، شناسایی و تحلیل کند چراکه اعتقاد و التزام به «پیوستگی معنایی ابیات» موجب درک بهتر و شناخت عمیق­تر شعر حافظ خواهد شد. جامعة آماری این پژوهش آثار حافظ­پژوهان قرن اخیر است که در مورد پیوستگی معنایی ابیات غزل‎های حافظ صاحب‎نظرند یا روشی جهت اتصال ابیات حافظ ارائه داده­اند. حجم نمونه نیز کلیه کتاب­ها،  مقالات و منابعی است که در این تحقیق به آن­ها ارجاع شده است و روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است و چارچوب نظری، دیدگاه­ها و تحلیل­هایی است که به پیوستگی معنایی ابیات حافظ معتقد هستند.

کلیدواژه‌ها

غزلیات حافظ؛ دیدگاه های حافظ پژوهان؛ استقلال‎ ابیات؛ پیوستگی معنایی ابیات؛ روش‎های پیوند دهندۀ ابیات

مراجع

کتاب‌ها آربری، آرتور (1368) پنجاه غزل از حافظ، تهران: افست از انتشارات جان‎زاده. آجودانی، ماشاء‌الله (1365) باز هم در جست‌وجوی حافظ: برگزیده مقاله‌های نشر دانش دربارۀ حافظ، زیر نظر نصرالله پورجوادی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی. آشوری، داریوش (1379) عرفان و رندی در شعر حافظ، تهران: نشرمرکز. استعلامی، محمد (1386) درس‎حافظ (نقد و شرح غزل‌‌های حافظ)، تهران: سخن. اسلامی‌ندوشن، محمدعلی (1368) ماجرای پایان‌ناپذیر حافظ، تهران: انتشارات یزدان. اهورا، پرویز (1372) کلک خیال‌انگیز: فرهنگ جامع دیوان حافظ، جلد 1، تهران: اساطیر. بامداد، محمدعلی (1369) حافظ‌شناسی یا الهامات خواجه، به کوشش محمود بامداد، تهران: پاژنگ. براهنی، رضا (1380) طلا در مس، جلد 1، تهران: زریاب. پورنامداریان، تقی (1382) گمشدة لب دریا، تهران: سخن. جاوید، هاشم (1377) حافظ جاوید (شرح دشواریهای ابیات و غزلیات حافظ)، تهران: فرزان. حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد (1367) دیوان، تصحیح قزوینی- غنی، تهران: اساطیر. حق‌شناس، علی محمد (1370) مقالات ادبی زبان‌شناختی، تهران: نیلوفر. خرمشاهی، بهاءالدین (1367) حافظ‎نامه، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی و انتشارات سروش. خرمشاهی، بهاء‌الدین (1384) ذهن و زبان حافظ، تهران: ناهید. خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین (1857 م) حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، به اهتمام میرزا علی‌محمدخان، بمبئی: چاپ سنگی. دشتی، علی (1362) نقشی از حافظ، جلد 6، تهران: امیرکبیر. ریاحی، محمدامین (1374) گلگشت در شعر و اندیشه حافظ، تهران: علمی. ریپکا، یان (1363) مجموعه مقالات درباره‌ۀ حافظ، گردآوری و تنظیم اکبر خداپرست، تهران: انتشارات هنر و فرهنگ. زریاب‌خویی، عباس (1374) آیینه جام، جلد ۲، تهران: علمی. شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1379) موسیقی شعر، تهران: آگاه. شمیسا، سیروس (1388) یادداشت‌های حافظ، تهران: علم. عبادیان، محمود (1379) آنچه خوبان همه دارند، تهران: حوزة هنری سازمان تبلیغات اسلامی. فرزاد، مسعود (1353) اصالت و توالی ابیات در غزل های حافظ، شیراز: کیهان. کسروی، احمد (1322) حافظ چه می‌گوید؟، تهران: چاپخانة پیمان. مسکوب، شاهرخ (1371) در کوی دوست، تهران: خوارزمی. مؤتمن، زین‌العابدین (1339) تحول شعر فارسی، تهران: انتشارات کتابفروشی حافظ. نیساری، سلیم (1367) مقدمه‌ای بر تدوین غزل‌های حافظ، تهران: علمی. مقالات اکرمی، محمدرضا. (1391). «میرعاشقان» بررسی نشانه شناختی و روابط عمودی غزلی از حافظ. شعر پژوهی(بوستان ادب)، 1(1)، 1-13. Doi: 10.22099/jba.2012.345. ثمره، یدالله. (1354). تحلیل سبکی حافظ و معرفی غزلی تازه منسوب به او. مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 22(91 و 92)، 285 – 301. حق‌شناس، علی‌محمد. (1362). حافظ‌شناسی: خودشناسی، سخن، 4(16)، 26-36. حمیدیان، سعید. (1373). بحثی در ساختار غزل فارسی. مجلة دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، 27(4)، 621 – 644. دادبه، اصغر. (1377). شمول معنایی حافظ و تأویل‌های یکسونگرانه. فرهنگ اصفهان، 9(9 و10)، 4 – 13. دادبه، اصغر. (1383). خطا بر قلم صنع. حافظ، (10)، 46-50. ذاکری، احمد، صفری بندپی، اسد، و صادقی، محمد. (1394). ایهام ترادف ویژگی سبکی منحصر به فرد حافظ. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 7(24)، 49-61. عابدی، محمود. (1380). ماجرای مردم چشم. مجلة دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم تهران، 9(32)، 89 – 114. عبداللهی، منیژه. (1384). پیوند عمودی و انسجام معنایی در غزل‌های حافظ. علوم اجتماعی و انسانی، 22(44)، 124-134. فرزاد، مسعود. (1321). دل شیدایی حافظ. بنگاه مطبوعاتی پروین، 2(44)، 36-2. صلاحی، عسگر. (1387). تأملی در ساختار معنایی غزل حافظ. متن پژوهی ادبی، 12(36)، 33-56. Doi: 10.22054/ltr.2008.6454. مالمیر، تیمور. (1388). ساختار منسجم غزلیات حافظ شیرازی. فنون ادبی، 1(1)، 41-56. Dor: 20.1001.1.20088027.1388.1.1.5.0