تحلیل شخصیت‌های نمادین در مخالف خوانی های مبتنی بر نقد اجتماعی در اشعار حافظ

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 57، مهر 1402، صفحه 160-186   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.1916844.2149

نویسنده

سید محمود سیدصادقی^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران.

چکیده

مخالف‌خوانی به معنی ناسازگاری نمودن و بیان کردن کلمات و جملاتی است که نشانۀ عدم رضایت باشد. مخالف‌خوانی اگر ریشه در ناهنجاری‌های سیاسی -اجتماعی داشته باشد، در این صورت، «مخالف خوان» کسی است که نقش مبارزه با بی‏عدالتی و فساد اجتماعی به‌ویژه در میان گروه‌های قدرتمند جامعه را بر عهده می‌گیرد و با استفاده از امکاناتی که در اختیار دارد به انتقاد از اوضاع زمان خویش می‌پردازد. حافظ به دلیل انتقاد از اوضاع نابسامان زمانه از شاعران مخالف خوانی محسوب می‌شود که با بهره­گیری واژه‌های نمادین، به دفاع از هنجارهای اخلاقی و اجتماعی پرداخته و در مخالف‌خوانی­های اجتماعی خود، بسیارى از طبقات مهم اجتماع، به‌ویژه مدّعیان ریاکار و دروغین دین‌داری را -که غالباً به فساد گراییده بودند- مورد سرزنش قرار داده‌‎ است. هدف این پژوهش، بررسی و تحلیل شخصیّت‌های نمادین به‌عنوان یکی از ویژگی‌های سبک ‌فکری در مخالف‎خوانی­های اجتماعی شعر حافظ است که با استفاده از شیوۀ توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است. نتیجۀ حاصل از این تحقیق، گویای این است که حافظ با به‌کارگیری شخصیّت‌های گوناگون، توانسته­است یکی از شگردهای انتقادی خود را در مخالفت با حاکمیّت موجود به نمایش بگذارد.

کلیدواژه‌ها

سبک‌شناسی؛ سطح فکری؛ مخالف خوانی؛ حافظ؛ نقد اجتماعی

مراجع

کتاب‌ها پورنامداریان، تقی (1382) گمشدۀ لب دریا، تهران: سخن. حافظ، شمس‌الدین محمّد (1369) دیوان، به اهتمام محمّد قزوینی و قاسم غنی، تهران: زوّار. خرمشاهی، بهاءالدین (1367) چارده روایت، تهران: کتاب پرواز. خلف تبریزی، محمد بن حسین (1331) برهان قاطع، به اهتمام محمّد معین، تهران: سینا. دادبه، اصغر (1377) جبر حافظ، باور یا ابزار، مجموعه مقالات نخستین یاد روز حافظ، به کوشش کورش کمالی سروستانی، شیراز، بنیاد فارس شناسی. زرّین‌کوب، عبدالحسین (1387) از کوچة رندان، تهران: سخن. سجّادی، سیّد جعفر (1370) فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری. شمیسا، سیروس (1372) کلیّات سبک‌شناسی، تهران: فردوس. فرزاد، عبدالحسین (1388) دربارة نقد ادبی، تهران: قطره. گرکانی (1377) ابدع البدایع، مقدمۀ جلیل تجلیل، حسین جعفری، تهران: احرار. مرتضوی، منوچهر (1383) مکتب حافظ، تبریز، ستوده. مشرّف، مریم (1349) شیوه‌نامۀ نقد ادبی، تهران: سخن. میرصادقی، جمال، میرصادقی، میمنت (1377) واژنامة هنر داستان‌نویسی، تهران: کتاب مهناز. نسفی، عزیزالدین (1371) الانسان الکامل، تصحیح ماژیران موله، تهران: طهوری. مقالات امین، سیّد حسن. (1388). خودستایی و مفاخره در شعر پارسی. حافظ، (64)، 35-36. ترکاشوند، مریم، ایرانی، محمد. (1394). تحلیل نحوی- معنایی «منادا» در مخالف‎خوانی‎های حافظ. کهن‌نامه ادب پارسی، 6(4)، 69-78. ترکاشوند، مریم، محمد، ایرانی. (1395). تحلیل نحوی-معنایی قید در مخالف‌خوانی‌های مبتنی بر نقد اجتماعی شعر عراقی با تکیه بر حافظ و مقایسه با دیگر شاعران. سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، 10(37)، 29-50. حکیم‌آذر، محمد. (1385). هنجارشکنی در شعر صائب تبریزی. ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، 2(2)، 39-56. 20.1001.1.20084420.1385.2.2.2.5dor:. محمدی، هاشم. (1389). خودشیفتگی شاعران پارسی تا قرن هشتم هجری. نامة پارسی، 15(53)، 78-95. مشهور، پروین‌دخت.(1380). رند حافظ و بائول تاگور. پژوهشنامة علوم انسانی، (29)، 25-36. ناشر، پونه، وفایی، عباسعلی. (1398). تحلیل زبان غنایی غزلی از حافظ. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 11(39)، 13-30. نیکدار اصل، محمدحسین. (1391). بررسی گونه‌های فخر در دیوان حافظ. شعر پژوهی (بوستان ادب)، 2(3)، 223-248. doi: 10.22099/jba.2012.314. پایان‌نامه ترکاشوند، مریم (1395) تحلیل شیوه‌ها و شگردهای مخالف‌خوانی در آثار منظوم پنج شاعر برجستۀ سبک عراقی، رسالۀ دکتری، استاد راهنما محمد ایرانی، دانشگاه رازی کرمانشاه، ایران.