موجودات و جانوران فراطبیعی در شاهنامه و مقایسه آن با حماسۀ گیلگمش

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 57، مهر 1402، صفحه 310-336   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.1954935.2460

نویسندگان

علی فکوری جویباری¹؛ رضا فرصتی جویباری^{* 2}؛ ناهید اکبری²

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد قائمشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، قائمشهر، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد قائمشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، قائمشهر، ایران.

چکیده

نیروهای فراطبیعی، نیروهای ویژه‌ای را گویند که در انسان‏ها، جانوران و حتی در اشیاء به‏صورت بالقوه وجود دارد و در شرایطی خاص، اعمالی غیر قابل‏باور را به ‏ظهور می‌رساند که ریشه باور به وجود این نیروها را در زمان‌های باستان باید جست. در اسطوره‌های کهن این موجودات ماوراءطبیعی ناتوانی‎ها و کاستی‎های شاهان و پهلوانان را در نیل به هدف جبران می‌کنند. اعتقاد به این نیروها را در آثار کهن و ارزشمند ادبی همچون گیلگمش، شاهنامه، رامایانا، ایلیاد و اودیسه می‌توان مشاهده نمود، از این رو جستار حاضر به بررسی موجودات فراطبیعی در دو حماسه کهن ارزشمند؛ یعنی شاهنامه و گیلگمش اختصاص یافته است. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی انجام شده است و نگارندگان در پی آنند که تأثیر نیروهای فراطبیعی در کدام حماسه، مشهودتر است؟ نتایج بررسی نشان می‌دهد که موجودات و جانداران فراطبیعی در شاهنامه از نظر تنوع، نقش و کارکرد بر حماسه گیلگمش برتری دارد، به گونه‎ای که برخی بعضی از این موجودات و جانوران در روند حماسی و ملی اثر، نقشی اساسی و پراهمیتی ایفا نموده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موجودات فراطبیعی؛ جانوران فراطبیعی؛ حماسه؛ شاهنامه؛ گیلگمش

مراجع

کتاب‌ها ادواردز، ای. یی. اس و دیگران (1391) تاریخ جهان باستان کمبریج، ترجمة تیمور قادری، تهران: مهتاب. اسمیت، جُرج (1383) حماسۀ گیلگمش، ترجمۀ داود منشی‌زاده، تهران: اختران. ایونس، ورونیکا (1375) اساطیر مصر، ترجمة باجلان فرخی، تهران: اساطیر. بلک، جرمی و آنتونی گرین (1385) فرهنگ‌نامة خدایان، دیوان و نمادهای بین‌النهرین، ترجمة پیمان متین، تهران: امیرکبیر. حسن‎دوست، محمد (1393) فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، جلد 2، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. دهخدا، علی اکبر (1377) لغت‌نامه دهخدا، تهران: دانشگاه تهران. دورانت، ویل (1378) تاریخ تمدن، ترجمۀ امیرحسین آریان‎پور و دیگران، تهران: علمی و فرهنگی. رستگار فسایی، منصور (1383) پیکرگردانی در اساطیر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. سرّامی، قدمعلی (1378) از رنگ گل تا رنج خار، تهران: علمی و فرهنگی. شمیسا، سیروس (1373) فرهنگ تلمیحات؛ اشارات اساطیری، داستانی، تاریخی مذهبی در ادبیات فارسی، جلد 1، تهران: فردوس. صفا، ذبیح الله (1383) حماسه‌سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر. عبداللهی، منیژه (1381) فرهنگ‌نامۀ جانوران در ادب پارسی، تهران: پژوهنده. عفیفی، رحیم (1383) اساطیر و فرهنگ ایرانی در نوشته‎های پهلوی، تهران: توس. عمید، حسن (1391) فرهنگ عمید، تهران: میلاد. فردوسی، ابوالقاسم (1366) شاهنامه، به‎کوشش جلال خالقی مطلق، نیویورک: بنیاد میراث ایران. فریزر، جیمز جرج (1392) شاخة زرین، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران: آگاه. کاسیرر، ارنست (1378) فلسفة صورت‌های سمبلیک، ترجمة یدالله موقن، تهران: هرمس. کزازی، میر جلال‌الدین (1386) نامۀ باستان، جلد 1، تهران: سمت. کمپبل، ژوزف (1385) قهرمان هزار چهره، ترجمۀ شادی خسروپناه، مشهد: گل آفتاب. گری، اورتون (1378) اسطوره‌های اینکا، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز. ماسه، هانری (1375) فردوسی و حماسه ملی، ترجمه مهدی روشن ضمیر، تبریز: دانشگاه تبریز. مک‏کال، هنریتا (1375) اسطوره‎های بین‎النهرینی، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز. میرصادقی، جمال (1367) عناصر داستان، تهران: شفا. هینلز، جان راسل (1383) اساطیر ایران، ترجمۀ باجلان فرخی، تهران: اساطیر. واحد دوست، مهوش (1378) نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه فردوسی، تهران: سروش. وکیلی، شروین (1389) اسطوره‎شناسی پهلوانان ایرانی، جلد 1، تهران: پازینه. مقالات زنگانه، حسین، و مهرکی، ایرج. (1399). خاقانی و باورهای عامیانه دربارۀ جانوران. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 12(44)، 127-161. doi: 10.30495/dk.2020.67 5979. شادکام، نگهدار، و حسینی کازرونی، سیّد احمد. (1398). بازتاب نقش تمثیلی موجودات فراطبیعی در اسطوره و شاه نامه. تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی، 11(41)، 105-117. صدرایی، رقیه. (1394). بررسی و تحلیل نقش جلوه سیمرغ در آینه متون عرفانی با تکیه بر منطق‌الطیر عطار و مثنوی مولانا. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 7(26)، 179-199. فولادی، محمد، و غلامی, زهرا. (1398). نیروهای فراطبیعی و نقش آن‌ها در طومار هفت‌لشکر. نثرپژوهی ادب فارسی، 22(45)، 145-170. doi: 10.22103/jll.2019.13785.26 26. قائمی، فرزاد. (1388). اسب؛ پرتکرارترین نمادینۀ جانوری در شاهنامه و نقش آن در تکامل کهن الگوی قهرمان. متن پژوهی ادبی، 13(42)، 9-26. doi: 10.22054/ltr.2010.6517. کزازی، میرجلال الدین. (1388). رخش و آذرگشسپ. متن پژوهی ادبی، 13(41)، 41-48. doi: 10.22054/ltr.2009.6492. یلمه‌ها، احمدرضا، و فلاحی، زیبا. (1394). عناصر و اشیاءِ فراطبیعی در منظومۀ «کامروپ و کاملتا». مطالعات شبه قاره، 7(25)، 157-177. doi: 10.22111/jsr.2015.2416.