تحلیل سبک‌شناختی حکایتی از تذکرةالاولیا عطار نیشابوری با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 57، مهر 1402، صفحه 386-407   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.1963679.2561

نویسندگان

ویدا علی عسگری¹؛ فرهاد طهماسبی^{* 2}؛ ساره زیرک³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

سبک‌شناسی گفتمانی متأثر از تحلیل گفتمان انتقادی و زبان‌شناسی نقش‌گراست که در متن‌های ادبی از سطح جمله فراتر می‌رودو متن را در بافت موقعیت تحلیل می‌کند. در این شیوه علاوه بر تحلیل‌های سبک‌شناسی سنتی، محتوا، تأثیرگذاری افکار، ایدئولوژی و فضای آفرینش متن تبیین و بررسی می‌شود. این پژو هش به روش توصیفی – تحلیلی برای کشف و شناخت لایه‌های گوناگون تذکرةالاولیا به عنوان اثرعرفانی برجسته، رابطۀ لایه‌های متن و زبان و ایدئولوژی نویسنده را بررسی می‌کند. نتایج پژوهش نشان می‌دهدکه در لایه واژگان کاربرد واژگان دینی تحت تاثیر ایدئولوژی متن یعنی زهد و آخرت گرایی است وخواننده را به گفتمان زاهدانه ارجاع می‌دهد؛ بسامد فراوان وجوه اخباری و امری و  افعال معلوم قطعیت و جزمیّت متن را در لایۀ نحوی در پی داشته است و در لایه کاربردشناسی وجه شناختی تصریحی و ترغیبی در قالب جملات اخباری فراوان بکاررفته است که نشان­دهندۀ آگاهی، باور و شناخت نویسنده از موضوعاتی است که مطرح می‌کند و در واقع خواسته‌ها واحساسات درونی، دغدغه مندی‌های خود را در خلال حکایات به خوانندگان گوشزد می‌کند؛ کلان ‌لایۀ این حکایت ترغیب و تشویق آحاد مردم به ترک دنیا و پرهیز از نفسانیات است و بن ایدئولوژی آن زهد و آخرت­گرایی است و وجه غالب گفتمان زاهدانه است.

کلیدواژه‌ها

سبک شناسی گفتمانی؛ لایه واژگانی؛ لایه کاربردشناسی؛ لایه نحوی؛ تذکرةالاولیا

مراجع

کتاب‌ها احمدی، بابک (1388) چهار گزارش از تذکرة‌الاولیاء عطار، تهران: مرکز. استعلامی، محمد (1391) تذکرة‌الاولیا شیخ فرید الدین محمد عطار نیشابوری، تهران: زوار. پالمر، فرانک (1391) نگاهی تازه به معنی‌شناسی، ترجمه کوروش صفوی، تهران: ماد. پایا، علی (1383) فلسفۀ تحلیلی: مسایل و چشم‌اندازها، تهران: طرح نو. جرجانی، عبدالقاهر بن عبدالرحمان (1422ق) دلائل الاعجاز فی علم معانی، بیروت‌ـ لبنان: دارالکتب العلمیه. داد، سیما (1385) فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: مروارید. شقاقی، ویدا (1386) مبانی صرف، تهران: سمت. شمیسا، سیروس (1375) بیان و معانی، تهران: فردوس صفوی، کوروش (1383) درآمدی بر معناشناسی، تهران: علوم و فرهنگ اسلامی. فرشیدور، خسرو (1382) دستور مفصل امروز، تهران: سخن. فتوحی رودمعجنی، محمد (1395) سبک‏شناسی نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها، تهران: علمی. عطار نیشابوری، شیخ محمد فریدالدین (1399) تذکره‌الاولیاء، تهران: سخن. مکاریک، ایرناریما، (1385) دانش‌نامۀ نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمه مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگاه. یارمحمدی، لطف الله (1383) گفتمان‌شناسی رایج و انتقادی، تهران: هرمس. مقالات امینی، سادینا، طهماسبی، فرهاد، و زیرک، ساره. (1399). سبک‌شناسی گفتمانی غزلی از سعدی (با تکیه بر تحلیل دو لایۀ واژگانی و بلاغی). تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 12(46)، 129-152. doi: 10.30495/dk.2020.679752. آقاگل‌زاده، فردوس، و غیاثیان، مریم‌سادات. (1386). رویکردهای غالب در تحلیل‌ گفتمان انتقادی. زبان و زبان‌شناسی، 3(5)، 39-54. پورمظفری، داوود. (1396). کلان‌ساختار مقامات‌های صوفیان و نقش ایدئولوژیک آن. نقد ادبی، 10(۳۷)، ۲۹-۵۸. .dor:20.1001.1.20080360.1396.10.37.7.8 خراسانی، فهیمه، غلامحسین‌زاده، غلامحسین، حسینی، مریم، و سعیدی مهر، محمد. (1395). رمزگان و وجه: دو عامل متمایزکننده در سبک‌شناسی گفتمانی قصاید ناصرخسرو. جستارهای زبانی، ۷(۴)، ۱۷۵-۱۹۳. سجودی، فرزان، و اکبری، زینب. (1393). تحلیل انتقادی گفتمان «مقامات» مشایخ صوفیه. کهن‌نامه ادب پارسی، 5(4)، 73-97. زرقانی، سید مهدی، و اخلاقی، الهام. (1391). تحلیل ژانر شطح بر اساس نظریه کنش گفتار. ادبیات عرفانی، 4(6)، 61-80. doi: 10.22051/jml.2013.86. لطفی پور ساعدی، کاظم. (1371). درآمدی به سخن‌کاوی، زبان‌شناسی، 10(1)، 109ـ122. منابع لاتین Searle ,J., D. Vanderveken (1985) Foundation of illocutionary logic, Cambridge: Cambridge University Press.