بررسی و تحلیل طلب در اندیشۀ عطار و مولوی، در منطق الطیر و مثنوی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 57، مهر 1402، صفحه 408-433   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.1971420.2609

نویسندگان

شهرام فروغی¹؛ محمدعلی خالدیان^{* 2}؛ حسنعلی عباسپور اسفدن³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان،ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران.

چکیده

طلب نشانه­ای زبانی است که در عرفان اسلامی به اصطلاحی پرکاربرد تبدیل شده است. برای آن که جایگاه طلب در تصوّف اسلامی معلوم شود، ناگزیر باید عرفان را به عنوان یک نظام در نظر گرفت. نظامی که در یک نگاه بر سه ستون شریعت، طریقت و حقیقت بنا نهاده شده است. در این ساختار «سلوک» از طریقت منشعب می­گردد و طلب، اولین گام در سلوک عارفانه به شمار می­آید. بنابراین طلب جزیی جدایی­ناپذیر از ساختار عرفان است و تقریباً در تمام آثار عرفانی ردّ پای آن را می­توان دید. امّا در این میان دو عارف بزرگ ایران و جهان، عطار و مولوی به فراوانی از آن سخن گفته و ویژگی­های آن را تشریح کرده­اند. طلب در اندیشۀ عطار اولین وادی، از وادی‌های هفت گانۀ سلوک به شمار می‌آید و بدین ترتیب باید آن را یکی از اجزای تعیین­کنندۀ دستگاه فکری او دانست. امّا در مثنوی اساساً یک نظم فکری که بتوان جای اجزای اندیشۀ مولانا را در آن تشخیص داد، وجود ندارد. بنابراین طلب هم بنابراین طلب هم، در مثنوی، نه یک وادی از وادی­های طلب دانسته شده و نه در جای مشخصی از آن سخن به میان آمده است. بلکه در همه جای مثنوی می‌تواند حضور داشته باشد. بی­تردید یافتن و دسته­بندی کردن و سنجیدن آن‌ها با اندیشۀ عطار کاری دشوار است.حاصل این پژوهش نشان می‌دهد که عطار و مولوی طلب را آغاز سلوک و ابزار تحقق صدق و سلامت نفس و سعادت انسان می‌دانند. داده‌های این پژوهش با روش کتابخانه­ای به دست آمده و پس از دسته­بندی با روش کیفی توصیف شده است.

کلیدواژه‌ها

تصوّف؛ سلوک؛ طلب؛ عطار؛ مولوی

مراجع

قرآن کریم (1367) مترجم بهاءالدین خرمشاهی، تهران: جامی. ابن خلدون، عبدالرحمن (1375) مقدمۀ ابن خلدون، تهران: علمی و فرهنگی. استیس، و. ت (1361) عرفان و فلسفه، مترجم بهاء‌الدین خرمشاهی، تهران: سروش. الفتی تبریزی، شرف‌الدین (1366) رشف الالحاظ فی کشف الالفاظ، تصحیح نجیب مایل هروی، تهران: مولی. انصاری، خواجه عبداله (1377) مجموعه رسایل خواجه عبدالله انصاری، تصحیح محمدسرور مولایی، تهران: توس حافظ، شمس‌الدین محمد (1362) دیوان حافظ، تهران: خوارزمی. زرین کوب، عبدالحسین (1378) صدای بال سیمرغ، تهران: سخن. سجادی، سید جعفر (1362) فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری. سعدی، مصلح‌الدین (1385) کلیات، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: هرمس. سمرقندی، دولتشاه (1366) تذکره‌الشعرا، به همت محمد رمضانی، تهران: پدیده خاور. شبستری، محمود (1368) گلشن راز، تصحیح صمد موحد، تهران: طهوری. شفیعی کدکنی، محمد رضا (1378) زبور پارسی، تهران: آگه. شفیعی کدکنی، محمد رضا (1392) زبان شعر در نثر صوفیه، تهران: سخن. صفا، ذبیح‌الله (1363) تاریخ ادبیات در ایران، جلد 2 و 3، تهران: فردوسی. عطار، فریدالدین (1383) منطق‌الطیر، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن. غزالی، احمد (1370) مجموعه آثار فارسی احمد غزالی، به اهتمام احمد مجاهد، تهران: دانشگاه تهران. غنی، قاسم (2537) تاریخ تصوف، تهران: بی‌ناشر. فروزانفر، بدیع‌الزمان (1376) زندگی مولانا جلال‌الدین محمد، تهران: زوّار. کاشانی، عزالدین محمود (1367) مصباح‌الهدایه، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: نشر هما. گولپینارکی، عبدالباقی (1400) زندگانی، فلسفه، آثار و برگزیده‌ای از آن‌ها، ترجمۀ توفیق سبحانی، تهران: پارسه. معین، محمد (1360) فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر. مقدادی، بهرام (1378) فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی، تهران: انتشارات فکر روز. مولوی، جلال‌الدین محمّد (1382) مثنوی، تصحیح نیکلسون، تهران: هرمس. مولوی، جلال‌الدین محمّد (1390) فیه ما فیه، شرح کریم زمانی، تهران: معین. نجفی، ابوالحسن (1382) مبانی زبان شناسی، تهران: نیلوفر. نسفی، عزیزالدین (1377) کتاب الانسان الکامل، تصحیح ماژیران موله، تهران: طهوری نصر، سید حسن (1382) آموزه‌های صوفیان، مترجمان حسین حیدری و محمّد‌هادی امینی، تهران: قصیده سرا. نعمانی، شبلی (1363) شعر العجم، مترجم سید محمدتقی فخر داعی گیلانی، جلد 5، تهران: دنیای کتاب همدانی، عین‌القضات (1385) دفاعیات و گزیدۀ حقایق، به اهتمام قاسم انصاری، تهران: منوچهری