بررسی تطبیقی اندیشه سنایی و مولوی در تأویل آیات مشترک «در حدیقه و مثنوی»

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 57، مهر 1402، صفحه 493-519   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.1959810.2516

نویسندگان

طاهره زینال پور اصل¹؛ ماه نظری^{* 2}

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.

چکیده

نگارگری­های عارفانه مولوی در مثنوی معنوی و سنایی در حدیقه؛ در بیان چشمۀ جوشان معرفت، از کیمیای آیات، در سیر تبدیلی واژگان، اشعاری آسمانی با معنویتی روحانی ­آفریده­اند تا جان تشنه مشتاقان­ را سیراب کند. تأویل یکی از مهم­ترین اصطلاحات در حوزۀ علوم قرآنی و معارف عرفانی است. طبع توانای شاعران، با غور­ در ­­ژرف ساخت آیات وعبارات قرآنی و تأویل آیات، توام  با ذوق شهودی، باعث شده است تا از لایه­های آشکار و همگانی آیه، فراتر رفته و پیام­ها و معانی ثانویه­ای نغز را که از چشم ظاهربینان مغفول مانده است، از عمق ­دریای آیات، با مهارتی بی­نظیر صید کنند تا از این رهگذر، تعالیم خویش را قوام بخشند. اهمیت این مسئله در اشعار سنایی و مولوی دارای جایگاه والایی است و شعر جولانگاه نظریات عرفانی ­– اعتقادی آنان است که با بسامد بالایی از تأویل آیات و احادیث بهره برده­اند. با توجه به تأثیر پذیری مولوی از حکیم سنایی، در تأویل آیات، اهمیت پژوهش ضرورت    می­یابد. این مقاله با شیوۀ توصیفی – تحلیلی با بهره­گیری از منابع کتابخانه­ای صورت گرفته است تا اشتراک نظریات آنان با یکدیگر در تأویل آیات، سنجیده و بررسی شود.

کلیدواژه‌ها

تأویل؛ آیات؛ سنایی؛ مولوی

مراجع

کتاب‌ها آتش، سلیمان (1381) مکتب تفسیر اشاری، ترجمه توفیق. ه. سبحانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی. ابن عربی، محی‌الدین (1981م) تفسیر القرآن کریم، تحقیق مصطفی غالب، دارالاندلس. ابوزید، نصرحامد (1380) معنای متن پژوهی در قرآن، ترجمه مرتضی کریمی‌نیا، تهران: انتشارات طرح نو. افراسیاب‌پور، علی‌اکبر (1388) شرح جامع حدیقه و شریعه‌الطریقه، تهران: انتشارات عرفان. بهاری، شهریار (1367) انسان‌شناسی نظری، تهران: نشردلیل ما. پورحسن، قاسم (1384) هرمنوتیک تطبیقی (بررسی همانندی فلسفه تاویل در اسلام وغرب)، تهران: نشر فرهنگ اسلامی. خرمشاهی، بهاء‌الدین (1373) حافظ‌نامه، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. خرمشاهی، بهاءالدین (1392) قرآن پژوهی (هفتاد بحث و تحقیق قرآنی)، تهران: نشر فرهنگ مشرق. دبروین، د. ت. پ. (1378) حکیم اقلیم عشق، ترجمه مهیار علوی مقدم، محمد جواد مهدوی، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی. دری، زهرا (1387) شرح دشواری‌های حدیقه‌الحقیقه، تهران: انتشارات زوّار. زرقانی، سید مهدی (1380) زلف عالم‌سوز (درباره منظومه فکری سنایی غزنوی)، مشهد: نشر روزگار. زرین کوب، عبدالحسین (1361) نقد ادبی، تهران: امیرکبیر. زرین کوب، عبدالحسین (1377) با کاروان حلّه، تهران: انتشارات علمی. زمانی، کریم (1393) شرح موضوعی مثنوی معنوی (مولانا جلال الدین محمد بلخی)، تهران: نشر نی. زمانی، کریم (1395) شرح جامع مثنوی معنوی (مولانا جلال الدین محمد بلخی)، تهران: انتشارات اطلاعات. سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم سنائی غزنوی (1374) حدیقه‌الحقیقه و شریعه‌ الطریقه، تصحیح و تحشیه مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران موسسه انتشارات و چاپ. شجاعی، سید اسحاق (1390) تاثیر قرآن در محتوا و ساختار مثنوی، قم: موسسه بوستان کتاب. شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1372) تازیانه‌های سلوک نقد و تحلیل چند قصیده از حکیم سنایی، تهران: انتشارات آگاه. طباطبایی، سید محمد حسین (1372) تفسیر در قرآن، تهران: نشر دارالکتب الاسلامیه. طباطبایی، سید محمد حسین (1417ق) المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات. فتوحی، محمود، محمدخانی، علی‌اصغر (1385) شوریده‌ای در غزنه، اندیشه‌ها و آثار حکیم سنایی، تهران: انتشارات سخن. فروزانفر، بدیع الزمان (1367) شرح مثنوی شریف، تهران: زوّار. کیلر، آنابل (1394) هرمنوتیک صوفیانه در تفسیر کشف‌الاسرار میبدی، ترجمۀ جواد قاسمی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب. گوهرین، سید صادق (1381) شرح اصطلاحات تصوف، جلد3، تهران: زوار. معرفت، محمد‌هادی (1392) ترجمه التمهید فی علوم القرآن، جلد1، قم: موسسه فرهنگی تمهید. مولوی، جلال‌الدین محمد (1374) مثنوی معنوی، تصحیح محمد علی مصباح، تهران: انتشارات اقبال. میبدی، رشیدالدین (1389) کشف‌الاسرار و عدةالابرار، تهران: انتشارات دانشگاه تهران. مقالات ابراهیمی، مهدی. (1382). تاویل قرآن در مثنوی معنوی. نشریه دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز 46(189)، 39-59. اژه‌ای، تقی. (1377). تاویل ازدیدگاه مثنوی (موضوع تفسیر قرآن-تاویل قرآن). مجله دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی اصفهان، (13-14). سلطانی، منظر (1387) نقد و تحلیل تطبیقی دیدگاه‌های تفسیری سنایی در حدیقه. پژوهش‌های ادبی، (22)، 55-80. صادقیلر، اسماعیل، ضیاء شهابی، پرویز، و علی زمانی، امیرعباس. (1397). نقش عشق در رسیدن به مقام فنا از دیدگاه مولانا (با تأکید بر مثنوی معنوی). مطالعات ادبیات تطبیقی، 12(48)، 81-102. عدالت‌فر، حمید، ساجدی‌راد، سید محسن، و آتش سودا، محمدعلی. (1401). تجلّی قرآن و حدیث در سعادت نامۀ شیخ محمود شبستری. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 14(51)، 432-454. .doi: 10.30495/dk.2021.1919832.2181 مدیری، لیلا، و مالمیر، محمدابراهیم. (1395). بررسی استعاره های تأویلی مولانا بر پایه جری و تطبیق آیات قرآن. فنون ادبی، 8(3)، 151-168. doi: 10.22108/liar.2016.21024. پایان‌نامه‌ها تولی، کیوان (1375) تأویل و تفسیر قرآن در دفتر اول مثنوی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شیراز. حسنی قهرودی، زهرا (1384) تفسیر و تاویل قرآن در دفتر چهارم مثنوی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه بین المللی امام خمینی. عبداللهی، حسن (1376) تفسیر و تاویل قرآن مجید در دفتر دوم مثنوی مولوی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شیراز. فرحزادی، منصوره (1384) تاویل درست از دیدگاه مولوی در مثنوی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور. قربانی ریزی، زهرا (1392) تاویل در حدیقه سنایی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت دبیرشهید رجایی.