بررسی و تحلیل چگونگیِ رسیدن به حیرت از گذر نفس در آراء عبداله انصاری، احمد غزالی و نجم رازی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 57، مهر 1402، صفحه 520-539   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2023.1966564.2582

نویسندگان

هایده احمدی¹؛ شهرزاد شیدا^{* 2}

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.

چکیده

یکی از مهمترین مباحث در عرفان و فلسفه اسلامی، بی­شک، نفس ومراتب و حالات آن است. این مسأله آن چنان حائز اهمیت است که حتی بارها نویسندگان بزرگ حوزة عرفان و تصوّف؛ به نگارش کتاب‌هایی مستقل در زمینه نفس پرداخته­اند. اگرچه درباره نفس تاکنون مطالب فراوانی بیان و نوشته شده، هنوز جای تحلیل و شناسایی برخی موضوعات در این زمینه، خالی است از جمله این مباحث، رابطه میان نفس و حیرت محمود در عرفان است. حیرت به دو نوع محمود و مذموم نقسیم می­شود. حیرت محمود برخلاف مذموم، علاوه بر اینکه باعث تعالی سالک در راه سلوک می­شود، سالکی که به آن مقام دست ‌می‌یابد، به بالاترین مقام در عرفان و حقیقت، دست یافته است و در واقع، این حیرت است که به فنا فی­الله و فنای صوفیانه ‌می‌انجامد. در این مقاله، چگونگی دستیابی به حیرت محمود از گذرگاه پرورش و تزکیه نفس پرداخته ‌می‌شود و با توجه به آرای عرفای بزرگ اسلام، متوجه می­شویم که تربیت نفس چگونه منجر به رسیدن به مقام حیرت محمود می­گردد. دیگر اهمیت این تحقیق، شناسایی و تحلیل آراء مشابه سه تن از بزرگترین عرفای تاریخ ایران، عبدالله انصاری، احمد غزالی و نجم رازی دربارة نفس است. بیان شباهت­ها و تفاوت­ها و ریشة آن‌ها، در مطالعات در زمانیِ یک مفهوم، بسیار مفید و روشن­کننده است.

کلیدواژه‌ها

عرفان؛ نفس؛ حیرت محمود؛ فنا

مراجع

کتاب‌ها انصاری هروی، خواجه عبدالله (1356) طبقات الصوفیه، تصحیح عبدالحی حبیبی قندهاری، به تصحیح مجدد نصرالله پورجوادی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران. انصاری هروی، خواجه عبدالله (1389) مجموعه رسائل، تصحیح دکتر محمد مولایی، تهران: حیدری. انصاری هروی، عبدالله بن محمد (1384) منازل السائرین، تصحیح محمد خواجوی، تهران: دارالعلم. بیات، محمدحسین (1378) مبانی عرفان و تصوف، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی. بینا، محسن (1378) مقامات معنوی، شرح بر منازل السائرین عبدالله انصاری، تهران: مروی. رازی، ابوبکر محمد نجم‌الدین (1365) مرضاد العباد، به اهتمام محمدامین ریاحی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. سپهری، سهراب (1391) کلیات آثار، تهران: روزنه. سراج طوسی، ابونصر (1388) اللمع فی التصوف، تصحیح رینولد نیکلسون، ترجمه مهدی محبتی، تهران: اساطیر. شریف رضی، حسین بن محمد (1384) نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم: قدس. غزالی، ابوحامد محمد (1379) معارج القدس فى مدارج معرفة النفس، تصحیح احمد صدفی، تهران: روزنه. غزالی، ابوحامد محمد (1386) احیاء علوم الدین، به کوشش حسین خدیوجم، تهران: علمی و فرهنگی. کلاباذی، ابوبکر محمد (1419ق) خلاصه شرح تعرّف، تصحیح احمدعلی رجایی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران. مسکویه، ابوعلی (1373) تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، تهران: انتشارات بیدار. مولوی، جلال‌الدین محمد (1373) مثنوی معنوی، تصحیح توفیق سبحانی، تهران: وزارت ارشاد اسلامی. میری، محمد (1389) نحوه وجود نفس و چگونگی تجرد آن از دیدگاه ابن عربی و ملاصدرا، تهران: موسسه پژوهشی امام خمینی. نوربخش، جواد (1378) دل و نفس، تهران: یلدا قلم. هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان (1387) کشف المحجوب، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران: سروش. مقالات جعفری، انسیه، و عباسی، فرزاد. (1398). نفس واحده در عرفان. عرفان اسلامی، 15(60)، 149-132. شهرآبادی، راضیه، و عقدایی، تورج. (1398). نقد، بررسی و تقابل حیرت و یقین در غزلیات عطار. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 11(42)، 82-61. پایان‌نامه احمدی، علی (1384) مفهوم نفس در فلسفه و عرفان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه رازی کرمانشاه.