بررسی و تحلیل مسئله شفاعت از دیدگاه غزالی و مولانا در مثنوی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 57، مهر 1402، صفحه 337-354   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.1951026.2422

نویسندگان

عاشور حسن زاده عرب¹؛ فریدون طهماسبی^{* 2}؛ فرزانه سرخی²؛ علی محمد گیتی فروز³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شوشتر، دانشگاه آزاد اسلامی، شوشتر، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شوشتر، دانشگاه آزاد اسلامی، شوشتر، ایران.

³دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اهواز، دانشگاه پیام نور، اهواز، ایران.

چکیده

شفاعت از مجموعه مباحث تفسیری، کلامی و فلسفی و یکی از مسلمات و ارکان عقاید اسلامی است. که همۀ مسلمانان با الهام­گیری از آیات قرآن، اصل شفاعت و واسطه بودن انبیا و اولیا الهی بین خدای سبحان و خلق را پذیرفته­اند. به طور اجماعی برخورداری انبیا و اولیا از مقام شفاعت در روز قیامت مورد وفاق همه مذاهب اسلامی بوده است. غزالی قسم دیگری را بدان افزوده و علما را نیز شایسته شفاعت دانسته است. مقاله حاضر با روشی تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه­ای ضمن بیان مفهوم، ماهیت شفاعت و گستره آن در نظام توحیدی و معادی پس از تبیین مستندات قرآنی و موضع مکتب­های مختلف‌ کلامی در موضوع شفاعت به بررسی آرا غزالی و مولانا در مثنوی پرداخته است. با نگاهی به مثنوی، می­توان دریافت گستره‌ای که‌ مولانا برای شفاعت قائل بوده، وسیع­تر از معتقدات بیشتر اندیشمندان هم عصر اوست؛ اشاعره و معتزله پیامبر اسلام (ص) را شفاعت­کننده می­دانند و در مورد سایر شفعاء نظریه خاصی ارائه نکرده­اند. معتزله شفاعت را در ازدیاد نعمت های مومنان بهشتی و اشاعره آن را در کاستن عذاب فاسقان و ظالمان می دانند. از دیدگاه آنان هر پیامبر شفاعت­کننده امت خویش است. اما از نگاه توحیدی مولانا حق تعالی رحمتش بر غضبش پیشی دارد و معیار خداوند در آفرینش و معاد، بر شفاعت، کَرَم و رحمت است.

کلیدواژه‌ها

شفاعت؛ رحمت؛ غزالی؛ مولانا

مراجع

کتاب‌ها قرآن کریم. ابن منظور، محمد بن مکرم (۱۳۸۸ق) لسان العرب،‌ بیروت : ‌دار صادر الاشعری، ابوالحسن علی ابن اسماعیل (1362) مقالات الاسلامیین و اختلافات المصّلین، ترجمۀ دکتر حسین موید، تهران: امیرکبیر. جعفری، یعقوب (1382) سیری در علوم قرآن، تهران: اسوه. حریر، محمد یوسف (1384) فرهنگ اصطلاحات قرآنی، قم: انتشارات هجرت. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد (1412ق) الفردات فی غریب القرآن، بیروت: دار القلم. ریتر، هلموت (1362) دریای جان، تهران: انتشارات بین المللی الهدی. رازی، فخرالدین (1986) اﻷرﺑﻌﯿﻦ ﻓﯽ أﺻﻮل اﻟﺪﯾﻦ، ﻗاهره: مکتبه اﻟﮑلیات اﻷزهریه. زرین کوب، عبدالحسین (1387) سر نی، تهران: انتشارات علمی. زمانی، کریم (1378) شرح مثنوی معنوی، تهران، انتشارات اطلّاعات. سید مرتضی (۱۴۰۵ق) رسائل الشریف المرتضی، قم: دار القرآن الکریم. شهیدی، سیّد جعفر (1390) شرح مثنوی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی. طباطبائی، محمد حسین، (۱۳90) تفسیر المیزان، ترجمۀ سید محمد باقر موسوی، قم: انتشارات اسلامی. غزالى، ابو حامد محمد (1383) کیمیاى سعادت‏، مصحح حسین خدیو جم‏، تهران: علمى و فرهنگى‏. غزالى، ابو حامد محمد (1386) ترجمه احیاء علوم الدین، ‏مصحح حسین خدیو جم‏، تهران: نشر علمى و فرهنگى. غزالى، ابو حامد محمد (1416ق) رسائل غزالی، بیروت: دار الفکر. غزالى، ابو حامد محمد (1409ق) معارج القدس فی مدارج النفس، بیروت: دارالکتب العلمیه. غزالى، ابو حامد محمد (1433ق) الاقتصاد فی الاعتقاد، بیروت: مکتب العصریه. غزالى، ابو حامد محمد (2010م) مجموعه رسائل غزالی، بیروت: دارالفکر. فروزانفر، بدیع الزّمان (1375) شرح مثنوی شریف، تهران: زوّار. فروزانفر، بدیع الزّمان (1390) احادیث و قصص مثنوی، تهران: امیرکبیر. قاضى عبدالجبار قوام‌الدین مانکدیم ‏(1422ق) شرح الاصول الخمسه، بیروت‏: ناشر داراحیاء التراث العرب‏. مولوی، جلال الدین محمد بلخی (1375) مثنوی معنوی، مطابق نسخه تصحیح نیکلسون، تهران: مرکب سفید.