آینده پژوهی توانمندسازی اقتصادی- اجتماعی روستاییان در تغییر الگوی معیشت (مطالعه موردی: روستاهای منطقه سیستان)

فصلنامه علمی و پژوهشی نگرش های نو در جغرافیای انسانی

دوره 15، شماره 1 - شماره پیاپی 57، اسفند 1401، صفحه 29-55   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی استخراج ازرساله و پایان نامه

نویسندگان

محمودرضا میرلطفی^{* 1}؛ محمد ملاشاهی²

¹دانشیارگروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه زابل - زابل - ایران

²کارشناس ارشد جغرافیا-دانشکده ادبیات و علوم انسانی- دانشگاه زابل- زابل- ایران

چکیده

الگوی معیشت سنتی روستاها معمولاً‌ پاسخگوی زندگی مردم نبوده و لزوم تغییر آن با توانمندسازی اقتصادی- اجتماعی روستاییان اجتناب‌ناپذیر است. در این راستا رویکرد آینده‌پژوهشی با توانمندسازی‌ اقتصادی- اجتماعی می‌تواند بهره‌برداری خردمندانه از منابع و امکانات محلی را تسهیل نماید. پژوهش حاضر از نوع کاربردی است که با هدف آینده‌پژوهی توانمندسازی اقتصادی- اجتماعی روستاییان در تغییر الگوی معیشت در روستاهای سیستان انجام ‌شده است. روش تحقیق توصیفی – تحلیلی مبتنی بر بررسی‌های اسنادی، میدانی و تکمیل پرسشنامه بوده است. جامعه آماری تحقیق در واحد روستا، 796 نقطه روستایی در سیستان و در واحد خانوار، 60075 خانوار روستایی بود. حجم نمونه در واحد روستا با استفاده از فرمول اصلاحی شارپ 40 و در واحد خانوار، بر اساس فرمول کوکران 321 تعیین گردید. روایی پرسشنامه تدوین‌شده با استفاده از نظر کارشناسان خبره و پایایی آن با ضریب آلفای کرونباخ تائید گردید. تجزیه‌ و تحلیل داده‌های گردآوری‌شده با آزمون‌های مناسب نرم‌افزار SPSS انجام گردیده است. نتایج تحقیق نشان داد که بین توانمندسازی اقتصادی– اجتماعی روستاییان و تغییر الگوی معیشت آن‌ها رابطه معنادار وجود دارد. توانمندسازی اقتصادی با ضریب همبستگی 302/0 و توانمندسازی اجتماعی با ضریب همبستگی 112/0 می‌تواند در تغییر الگوی معیشت روستاییان سیستان در حال و آینده مؤثر ‌باشد.

کلیدواژه‌ها

آینده‌پژوهی؛ توانمندسازی اقتصادی؛ اجتماعی؛ الگوی‌معیشت؛ روستاهای سیستان

مراجع

افشار، ایرج .(1369). سیستان نامه، جلد اول، تهران، نشر مرغ امین.

افشار، ایرج .(1369). سیستان نامه، جلد دوم، تهران، نشر مرغ امین.

افشار، ایرج .(1390). سیستان و بلوچستان نامه، تهران، انتشارات کتابدار.

ابراهیمی، مریم .(­1395). تحولات سیاسی و اجتماعی سیستان و بلوچستان در سالهای­3220-1320، چاپ­سوم، تهران، انتشارات بخارا.

احمدی­کرویق، حسن.(­1393). جغرافیا طبیعی تاریخی سیستان، چاپ­اول، تهران، انتشارات مازیار.

اداره کل امور عشایری استان سیستان و بلوچستان.­(1400).

استانداری سیستان و بلوچستان .(1400).

بذرافشان، جواد؛ طولابی­نژاد، مهرشاد و حملی، نجمه .(1397). بررسی عوامل و محرک­های تغییر الگوی معیشت روستاهای مناطق­مرزی (مطالعه­موردی: روستای منان، شهرستان­سرباز)، مجله تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی،18،­(49)، ­150-127.

پورمحمدی، محمدرضا؛ حسین­زاده دلیر، کریم؛ قربانی، رسول و زالی، نادر .(1389). مهندسی مجدد فرآیند برنامه­ریزی با تأکید بر کارکرد آینده­نگری، فصلنامه جغرافیا و توسعه، 58-37.

جوان، جعفر، علوی­زاده، امیرمحمد و کرمانی، مهدی  .(1390). نقش تنوع­بخشی فعالیت­های اقتصادی در توسعه پایدار روستایی مطالعه موردی: شهرستان سمیرم، فصلنامه انجمن جغرافیایی ایران، سال نهم،(29)، ­43­–17.

حیدرپور، بهادر، دانیالی، تهمینه  و استعلاجی، علیرضا .(1399). بررسی و تبیین وضعیت روستاهای اسلامشهر از نظر چالش­های توسعه روستایی، فصلنامه نگرش­های نو در جغرافیای انسانی، ­(3)، 129-148.

خسروی، محمود .(­1387). تاثیرات محیطی اندر کنش­های رودخانه هیرمند با بادهای 120 روزه سیستان، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، (91)، 48-19.

دربان­آستانه، علیرضا، مطیعی­لنگرودی، سیدحسن و  قاسمی، فرزانه­.(1397). شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر بر معیشت پایدار کشاورزان مطالعه موردی: شهرستان شازند، فصلنامه تحقیقات روستایی، 9، (2)، ­324-327.

رضوی، سیدحسن­.(1377). فقر پیشرفت و توسعه:­ مفاهیم، رویکردها و شاخص­ها، جلد­اول، تهران، انتشارات­جهاد سازندگی.

رکن­الدین­افتخاری،عبدالرضا و بدری، سیدحسن.­(1391). بنیان­های نظری الگوی توسعه روستای نمونه، تهران، انتشارات نورعلم.

زابلی، زهرا­.(1390). تحلیل الگوی پدافند غیرعامل در مناطق روستایی محمدآباد سیستان، پایان­نامه کارشناسی­ارشد، گروه جغرافیا، دانشگاه زابل.

زالی، نادر­.(1392). آینده­راهبردی در برنامه­ریزی و توسعه منطقه­ای، تهران، مرکز تحقیقات مطالعات راهبردی.

زاهدی­مازندرانی، محمدجواد­.(1389). توانمندسازی، دایره­المعارف سازمان­دهیاری­ها و شهرداری­ها، تهران، وزارت کشور.

زمردیان، محمدجعفر و پورکرمانی، محسن­.(1367). ژئومورفولوژی استان سیستان و بلوچستان، شهرستان زابل، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، (9)، ­104.

زیاری، کرامت­الله .(1383). اصول و روش­های برنامه­ریزی منطقه­ای، یزد، انتشارات دانشگاه یزد.

شعبان، لیلا .(1392). پژوهشی در حوزه آینده­پژوهی، مجله علوم اجتماعی، آذر­ماه، (69)، 64-67.

ضیاء­توانا، محمدحسن؛ رحمانی­فضلی، عبدالرضا؛ گنجی، محمدحسن و اصغری­لفمجانی، صادق.­(1389)، بررسی تطبیقی اثرات کاهش آب هیرمند بر فعالیت­های کشاورزی در روستاهای سیستان، پژوهش جغرافیای­انسانی، (71)­، 65- 49.

طالشی، مصطفی، شاطریان، محسن و گنجی­پور، محمود .(1390). نقش دولت در توانمندسازی جوامع روستایی، مطالعه موردی: بخش کاشان در مرکز ایران، مجله علمی اکتشافات جغرافیایی مناطق کویری، سال نهم، (2).

عنابستانی، علی­اکبر و سیفی، حسن .(­1390). جایگاه کشت دوم در اقتصاد روستاها مطالعه موردی: روستای دشت­سر آمل، مجله جغرافیا و برنامه­ریزی محیطی، (4)، 113-126.

عنابستانی، علی­اکبر، شایان، حمید، خسرو­بیگی، حمید­ و ­تقیلو، علی­اکبر­.(1390). نقش ویژگی­های فضایی- فضایی مشارکت در توانمندسازی اقتصادی روستاها مطالعه موردی: شهرستان ایجرود بالا- شهرستان ایجرود، فصلنامه برنامه­ریزی منطقه­ای، سال اول، (4)، ­13-1.

کلانتری، خلیل.­(­1391). مدل­های­کمی در برنامه­ریزی­(منطقه­ای، شهری و روستایی)، چاپ­دوم، تهران، انتشارات­فرهنگ صبا.

گلزاده، ملیحه و سعیدی، هادی­.(1399). واکاوی اثرات گردشگری بر بهبود معیشت سکونتگاه­های روستایی با تاکید بر گردشگری ورزشی مطالعه موردی: سکونتگاه­های محور نی- برده رش در شهرستان مریوان، فصلنامه نگرش­های نو در جغرافیای انسانی، 12، (3)، 574-554.

لطفی، حیدر، مرادی­پور، سیاوش و هنردوست، مهدی .(1396). نقش واحدهای ژئوپلیتیک استانی در طراحی مدل اقتصاد شبکه­ای در ایران مطالعه موردی: استان لرستان، فصلنامه نگرش­های نو در جغرافیای انسانی، سال­نهم، (3)،­195-173.

لطفی، حیدر، یزدان­پناه­درو، کیومرث، پزشکی، مهدی و کرمی، زین­العابدین­.(1397).­آمایش فضایی-جغرافیایی مکان­یابی شهر مطلوب برای انتقال پایتخت مطالعه موردی: مولفه­های جغرافیایی طبیعی و نظام مطلوب برنامه­ریزی­شهری، فصلنامه نگرش­های­نو در جغرافیای انسانی، سال دهم، (3)­،221-248.

محمدی­یگانه، بهروز و ولایی، محمد­.(1393). تنوع بخشی به اقتصاد روستاها برای تحقق توسعه پایدار مطالعه موردی: مرحمت آباد شمال شهرستان میاندوآب، فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال سوم، (2)، ­70-54.

محمدی، سعدی، مرادی، اسکند و رشیدی، زبیده .(­1396). اثرات گردشگری بر معیشت پایدار خانوارهای روستایی از دیدگاه جامعه میزبان مطالعه موردی: بخش اورامان شهر­سروآباد، فصلنامه جغرافیا، 15، (52)، 121-136.

ملکی­فر، عقیل.­(1386). الفبای آینده­پژوهی، مجله بسیج شناسی، زمستان10، 34.

میرزایی، حسین، غفاری، غلامرضا و کریمی، علیرضا .(1389). توانمندسازی، صنعتی شدن و عوامل زمینه­ساز آن مطالعه موردی: مناطق روستایی شهرستان قروه، فصلنامه مطالعات روستایی، (­4)، 99-128.

ناظمی، امیر­.(1385). آینده­نگاری منطقه­ای به مشابه آمایش­سرزمین، ­همایش­آینده‌پژوهی، فناوری و چشم‌انداز توسعه، تهران، دانشگاه امیرکبیر.

Afshar, A. (1990). Sistannameh, Volume 1, Tehran:Morghe Amin Publishing. (In persian)

Afshar, A. ( 1990). Sistannameh, Volume 2, Tehran: Morghe Amin Publishing. (In persian)

Afshar, A. (2011). Sistan and Baluchestan Nameh, Tehran: ketabdar Publishing . (In persian)

AhmadiKaruiq, H. (2014). Historical Natural Geography of Sistan, first edition, Tehran: Maziar Publications.­(In persian)

Anabestani, A.A.,& Seyfi, H.( 2011). The place of second crops in the economy of rural areas

(Case study: Dasht-e-Sar Amol village), Journal of Geography and Environmental Planning,(4),                                                                                      113 -126. (In persian)

Anabestani, A.A., Shayan, H., Khosro Beigi, H., & Taghiloo, A.A. (2011). The Role of Spatial-Spatial     Characteristics of Participation in Rural Economic Empowerment (Case Study: Ijrud Bala County - Ijrud County), Regional Planning Quarterly, First Year, (4), 1-13. (In persian)

Bazrafshan, J., Toulabi Nejad,& M., Hamli, N. (2018). Investigating the factors and stimuli for changing the livelihood pattern of villages in border areas (Case study: Minan village, Sarbaz city), Journal of Applied Research in Geographical Sciences, 18, (49), 127-150. (In persian)

Berkes, F., & Ross, H.(2013). Community resilience: toward an integrated approach. Society & Natural Resources, 26, (­1), 5-20.

Cahn, M .­(2002). The business of living: Rural micro-enterprise and sustainable livelihoods (Unpublished doctoral dissertation). Massey University, Palmerstone North, New Zealand.

Chambers, R .­(2005). Ideas for Development, Earth Scan Publication, London, Stering VA.

Darban Astana, A., Matiei Langroudi, S.H., & Ghasemi, F. (2018). Identification and analysis of factors affecting the sustainable livelihood of farmers (Case study: Shazand city), Quarterly Journal of Rural Research, 9, (2), 324-327. (In persian)

Ebrahimi, M.(­2016) . Political and social developments of Sistan and Baluchistan in the years 1320-3220, 3rd edition, Tehran: Bukhara Publications. (In persian)

Evans, E.N. (2010). Liberation  theology, Empowerment  theory and social work work  practice with the oppressed international, social, 234 – 245.

Fleming, A.R.,Ysasi ,N.A., Harly ,D.A., & Bishop, M. L. (2018)­. Resilience and Strengths of Rural Communities. In Disability and Vocational Rehabilitation in Rural Setting, Springer, Cham,

117-136.

General Department of Nomadic Affairs of Sistan and Baluchestan Province. (2020). ( http://sb-nomads.ir). (In persian)

Georgian, M.B.­ (­­2010)­. Assessing the Impact of Empowerment on Employee Performance, Management Quarterly, (­17), 38 - 48.

Ghosh,M.,& Ghosal,S. (2020). Determinants of household livelihood vulnerabilities to climate change in the himalayan foothills of West Bengal, India, International Journal of Disaster Risk Reduction.

Golzadeh, M.,& Saeedi, H. (2020). Analysis of the effects of tourism on improving the livelihood of rural settlements with emphasis on sports tourism (case study: settlements of Ney-Bardeh Rash axis in Marivan city), Quarterly Journal of New Attitudes in Human Geography,­12,­(3),­554-574. (In persian)

Gutu Olana,W. (2020). Impacts of land leases in Oromia, Ethiopia: Changes in access to livelihood resources for local people, Land Use Policy, 97.

Haidarpour, B., Daniyali, T., & Astelaghi, A. ­(2020 )­­. Examining and explaining the situation of the villages of Islamshahr in terms of the challenges of rural development, Quarterly Journal of New Attitudes in Human Geography, 148-129. (In Persian)

Javan, J.­, Alavizadeh, S.A.M., & Kermani, M.(­2011). The Role of Diversification of Economic Activities in Sustainable Rural Development Case Study: Semirom County, Quarterly Journal of the Geographical Association of Iran, Year 9, (29), 17 - 43. (In persian)

Kallantari, K.( 2012) . Quantitative Models in Planning (Regional, Urban and Rural), Second Edition, Tehran­, Culture Saba Publishing. (In persian)

Khosravi, M. (2008)­. Environmental effects of Hirmand River's actions with 120-day winds of Sistan, Geographical Research Quarterly, (91), 19-48. (In persian)

Lotfi, H., Moradipour, S., & Honardoost, M. (­­2017). The role of provincial geopolitical units in designing a network economy model in Iran (Case study of Lorestan province), Quarterly Journal of New Attitudes in Human Geography, 9, (3), 195-173. (In persian)

Lotfi, H., Yazdan Panahroo, K., Pezeshki, M., & Karami, Z.(­2018). Spatial-geographical arrangement of optimal city location for capital transfer: a case study of natural geographical components and optimal urban planning system, Quarterly Journal of New Attitudes in Human Geography, 10, (3)­ , 221-248. (In persian)

Malapit,H., Ragasaa,C., Martinezb,E., Rubinc,D., Seymoura,G., & Quisumbing, A.(­2020).Empowerment in agricultural  value chains: Mixed methods evidence from the Philippines, Journal of Rural Studies, 76,  240-253.

Malekifar, A .(2007). Alphabet of Future Research, Mobilization Journal, 10,(­34). (In persian)

Mirzai, H., Ghafari, G., & Karimi, A. (2010). Empowerment, industrialization and its underlying factors (Case study: rural areas of Qorveh city), Quarterly Journal of Rural Studies, (­4),99-128. (In persian)  

Mohammadi­Yeganeh, B.,& valai, M. (2014). Diversification of Rural Economy for Realization of Sustainable Development (Case Study: Merhamatabad North of Miandoab County), Quarterly Journal of Space Economics and Rural Development, Third Year, (2), 54-70. (In persian)

Mohammadi, S., Mordai, A,. & Rashidi, Z.( 2017). The effects of tourism on the sustainable livelihood of rural households, from the perspective of the host community of a case study: Oraman section Sarvabad city, Geography Quarterly, 15, (52), 121-136. (In persian)

Mullins, L.(1999). management and organizational behavior, London, prentice hall.

Nazemi, A . (2006) . Regional foresight similar to land use, conference on future studies, technology and development prospects,Tehran: Amirkabir University. (In persian)

Pelikan , U. ( 2015). Strategy Development: Futurology and Scenario, Translators, Vahid Khashihi,       Maziar Maleki, Tehran: Adina Publications.

Pour­Mohammadi, M.R., Hosseinzadeh Delir, K., & Ghorbani, R., Zali, N. (2010). Planning Process Reengineering with Emphasis on Foresight Function, Geography and Development Quarterly, 37-58­. (In persian)

 Razavi, H. (1999). Poverty of Progress and Development: Concepts, Approaches and Indicators, Volume 1, Tehran: Jehad Sazandegi Publications. (In persian)

Ruknuddin­Aftakhari,­A.­R.,& Badri, S. H. (2012). Theoretical foundations of model village development model, Tehran: Noor Alam Publications. (In persian)

Romiani, A., Ssojasi Qedari, H.A., Shayan, H,. & Sanai Moghaddam, S. (2017). Needs of villagers for achieving sustainable livelihood (Case study: Sarfaryab section - Charam city), Journal of Rural Research and planning, 6, (20), 203-185.

Shaban, L. (2013). A research in the field of future research, Journal of Social Sciences, Azar, (69), 64-67. (In persian)

Sinaa, D., Yan Chang Richards. A., Wilkinson. S., & Potangaroa. R. (2019) .What does the future hold for relocated communities post-disaster? Factors affecting livelihood resilience, International Journal of Disaster Risk Reduction, 34, 173-183.

Sistan and Baluchestan Governorate. (2022). (In persian)

Thomas, R.J. (2008) . Opportunities to reduce the vulnerability of dry land farmers in Central and West Asia and North Africa to climate change, Agricultural Ecosystems and Environment,126, (2), 36–45.

Talshi, M., Shatrian. M., & Ganjipur. M., G.( 2021). The role of the government in empowering rural communities, case study: Kashan district in central Iran, Scientific journal of geographical explorations of desert areas, ninth year, (2). (In persian)

Tuvshintugs, B.,&  Manlaibaatar, Z. (2022). Does mining improve rural livelihood?: Evidence from Mongolia, (78).

Twiss, B. (1992). forcasting  for  technologist and engineer, apractical guide for better dicition, peter peregrinus , London: united kingdom.   

Watton, D. A.,& Cameron, K . (2004) . Empowerment of staff and empowerment. Content: Badruddin      Oraee Yazdani. Second edition, Karaj: Institute for Research and Management Training.

Wedingttone , C . (2003). Livelihood Outcome of Migration for Poor  People Development Research Center on Migration, Globalization  and Poverty, Working Papers T1.

Zaboli, Z. ( 2011). Analysis of passive defense model in rural areas of Mohammadabad Sistan, Master Thesis, Department of Geography, Zabol University, 214 . (In persian)

Zahedi Mazandarani, M.J. (2010). Empowerment, Encyclopedia of the Organization of Rural and Municipalities, First Edition, Tehran: Ministry of Interior. (In persian)

Zali, N. ( 2013). Strategic Future in Regional Planning and Development,Tehran: Strategic Studies Research Center. (In persian)

Zia Tawana, M. H., Rahmani Fazli, A.r., & Asghari Lafmajani, S. ( 2010). A comparative study of the effects of Helmand water reduction on agricultural activities in the villages of Sistan, Human Geography Research, (­71), 49-65. (In persian)

Ziari, K. ( 2004). Regional Planning Principles and Methods , Yazd: Yazd University Press

   (In persian)

Zomordian, M.J.,& Pourkermani, M. (1988 ) . Geomorphology of Sistan and Baluchestan province Zabol city, Geographical Research Quarterly, ( 9)­, 104. (In persian)