تأملی بر شاخص‌های مکانمندی در گونه‌های معاصر مسکن اقلیم گرم و خشک

فصلنامه علمی مطالعات میان فرهنگی

مقاله 10، دوره 18، شماره 55، شهریور 1402، صفحه 239-268   

نوع مقاله: علمی_ پژوهشی

نویسنده

حسنا ورمقانی

استادیار گروه معماری، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران.

چکیده

مکانمندی از وجوه پراهمیت در ایجاد علاقه به محیط سکونت، حس تعلق و هویت نسبت به آن و راحتی و آسایش ساکنان است که به پدیداری حس و روح مکان در خانه می‌انجامد. مکان به‌عنوان یکی از مفاهیم پایه در معماری، ساحتی برای سکنی گزیدن، تسکین و آرامش است؛ به عبارتی، انسان در مکان و از طریق مکان سکنی می‌گزیند. از سویی، دل‌بستگی به مسکن نیز پیوند عاطفی میان انسان و مسکن بوده که احساس اعتماد، امنیت و رضایت را در پی دارد. مفهوم مکان و ابعاد شکل‌دهی به آن عمدتاً در تحلیل مسکن سنتی مورد توجه پژوهشگران واقع بوده و یافته‌ها در خصوص مسکن معاصر، محدود به خلأ تحقیقاتی است؛ از این ‌رو مکانمندی مسکن، موضوع پژوهش حاضر است که باهدف بازاندیشی در مفهوم سکونت و ارتقای تجربه دل‌بستگی در خانه‌های معاصر، به ارزیابی مؤلفه‌های شکل‌دهنده مکانمندی و رویکردهای کالبدی مؤثر بر آن در نمونه‌های مطالعاتی می‌پردازد. سوال تحقیق این است که کدام رویکردهای کالبدی در ایجاد مکانمندی خانه‌های معاصر ایرانی نقش دارد؟ و مؤلفه‌های شکل‌دهنده مکانمندی در خانه‌های معاصر ایرانی چگونه ارزیابی می‌شود؟ روش تحقیق شامل ترکیبی از رویکرد کیفی به‌صورت تحلیل و تفسیر اطلاعات کتابخانه‌ای پیرامون نظریات مکانمندی و دل‌بستگی به مکان و نیز رویکرد کمی و کیفی و نرم‌افزاری بر مبنای نمونه موردی است که به‌صورت مشاهده و تحلیل با شبیه‌ساز رایانه‌ای دپت‌مپ جهت بررسی چیدمان فضایی پنج گونه مسکن معاصر در شهرهای اقلیم گرم ‌و خشک، انجام گرفته است. نمونه‌ها شامل ده بنای مسکونی شاخص از پنج گونه‌ ویلاباغ، تک‌واحدی متصل، چندواحدی متصل، آپارتمانی و مجتمع مسکونی در چهار شهر با اقلیم گرم ‌و خشک است که از طریق بررسی تطبیقی نمونه‌ها و روش استدلال منطقی، عوامل مؤثر بر مکانمندی مسکن معاصر ارزیابی و استنتاج شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که نحوه پیکربندی پلان و شکل‌گیری و مکان‌یابی عناصر فیزیکی و فضایی در مساکن معاصر می‌تواند کیفیات مثبت و منفی مکان و سطح دل‌بستگی به مسکن را تحت تأثیر قرار دهد. شناخت نتایج قابلیت نمود شاخص‌های مکانمندی در کالبد به تصحیح فضایی عملکردی طرح‌های مسکن معاصر یاری خواهد رساند.

کلیدواژه‌ها

مکان؛ مکانمندی؛ دل‌بستگی؛ مسکن معاصر؛ نحو فضا

مراجع

 بل، سایمون (1387). عناصر طراحی بصری در منظر، ترجمه محمدرضا مثنوی، تهران: دانشگاه تهران.
 پاکزاد، جهانشاه؛ بزرگ، حمیده (1394). الفبای روانشناسی محیط برای طراحان، تهران: آرمان‌شهر.
 پرتوی، پروین (1392). پدیدارشناسی مکان، تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.
 تقی‌زاده، علیرضا؛ تقوایی، ویدا (1398). محوربندی فضایی، سیر تجلی وحدت در کثرت در معماری خانه‌های سنتی شوشتر (مطالعه موردی: خانه امین‌زاده و خانه گازر)، هویت شهر، 40(13): 91-108.
 چرمایف، سرج؛ الکساندر، کریستوفر (1395). عرصه‌های زندگی خصوصی و زندگی جمعی به‌جانب یک معماری انسانی، ترجمه منوچهر مزینی، تهران: دانشگاه تهران.
 حبیبی، امین؛ فلاحی، الهام؛ کرمی‌راد، سینا (1398). آموختن از گذشته، کاربست نحو فضای خانه عطروش و محتشم شیراز در تداوم حس تعلق مکان ویلاهای معاصر، نشریه معماری اقلیم گرم و خشک، 7 (10): 227- 249.
 حجت، عیسی؛ مظفر، فرهنگ؛ سعادتی، سیده پوران دخت (1396). تبیین صفات تأثیرگذار خانه در شکل‌گیری دل‌بستگی انسان به آن (ارائه یک مدل فرآیند علی)، هنرهای زیبا، (22)2: 51- 62.
حق‌پرست، فرزین؛ آصفی، مازیار؛ ابیزاده، الناز (1398). تأثیر مؤلفه‌های هویت مکان بر حس تعلق به مکان؛ مطالعه بازار تاریخی تبریز، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 34 (3): 304- 312.
خامنه‌زاده، حنانه (1396). مفهوم خلوت و چگونگی تحقق آن در زیست-جهان خانه ایرانی (مطالعه تطبیقی آن در خانه ایرانی ماقبل مدرن و خانه مدرن ایرانی)، باغ نظر، 14 (49): 31- 42.
دانشپور، سید عبدالهادی؛ علی‌الحسابی، مهران؛ حسینی کومله، مصطفی (1399). پدیدارشناسی دگرگونی، پیوستگی و پایایی مفهوم شهر و خاطره در مرکز تاریخی تهران از منظر معماران، مورخان و اصحاب هنر، فصلنامه علمی مطالعات میان فرهنگی، 15 (44): 51-76.
ذاکرزاده، امیرحسین؛ قربانی‌نیا، انیسه (1401). تزئینات خانه‌های دوره قاجاریه و تأثیر آن در ایجاد حس مکان (نمونه موردی: خانه‌های مشیرالدوله، مؤتمن الاطباء و اعلم‌السلطنه)، فصلنامه علمی مطالعات میان فرهنگی، 17 (52): 127- 154.
ذاکرزاده، امیرحسین؛ قربانی‌نیا، انیسه (1400). بررسی ابعاد اصالت تزئینات به‌کار رفته در خانه‌های قاجاری و بررسی تأثیر آن بر ارزش فرهنگی این مکان‌ها (نمونه موردی: خانه‌های امام‌جمعه، وثوق‌الدوله و مستوفی‌الممالک شهر تهران)، فصلنامه علمی مطالعات میان فرهنگی، 16 (48): 67-94.
راپاپورت، آموس (1399). انسان‌شناسی مسکن، ترجمه خسرو افضلیان، تهران: کتابکده کسری.
رشید کلویر، حجت‌الله؛ عباس‌زاده، فاطمه؛ اکبری، حسن؛ شاهرودی، مرضیه (1398). بررسی حس تعلق به مکان از منظر شاخص‌های کالبدی و غیرکالبدی در خانه‌های مستقل و مجتمع‌های آپارتمانی (مطالعه موردی: شهر تبریز)، جغرافیا و توسعه فضای شهری، (6)2: 195- 215.
رلف، ادوارد (1397). مکان و بی‌مکانی، ترجمه محمدرضا نقصان محمدی، کاظم مندگاری و ظهیر متکی، تهران: آرمان‌شهر.
سلطانی، یزدان؛ فیضی، محسن؛ فلامکی، محمد منصور؛ محمودی زرندی، مهناز (1398). تبیین الگوی طراحی مسکن، بر مبنای معیارهای عینی حس تعلق به مکان از دیدگاه کاربران و طراحان (مطالعه موردی: شهر کرمانشاه)، هفت حصار، (30)8: 5-16.
سیمون، دیوید (1399). نگاهی پدیدارشناسانه به زندگی و مکان: رویداد زندگی نیازمند مکان است، ترجمه‌ سارا امیری‌ریگی و محمد صابر باقریان، قزوین: دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره).
ـ شیرازی، محمدرضا (1391). معماری حواس و پدیدارشناسی ظریف یوهانی پالاسما، تهران: رخداد نو.
ـ میرزامحمدی، احمد؛ باقرزاده کثیری، شهره؛ زینالی عظیم، علی (1399). تحلیل طراحی و معماری مجتمع مسکونی پایدار با تأکید بر روان شناسی محیطی از بعد حس تعلق به مکان (مطالعه موردی: برج‌های آسمان تبریز)، اندیشه معماری، (4)8: 105-119.
نوربرگ شولتز، کریستیان (1392). روح مکان: به‌سوی پدیدارشناسی معماری، ترجمه محمدرضا شیرازی، تهران: رخداد نو.
ورمقانی، حسنا (1401). جستجوی مفهوم خانه ایرانی با تکیه ‌بر انطباق توصیفات تاریخی و ساختار کالبدی (مطالعه خانه‌های یزد و اصفهان)، فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، 7 (1): 173- 191.
یوسفی، فرحناز (1401). تأثیر مدرنیته در تغییر سبک زندگی خانواده‌های بلوچ، فصلنامه علمی مطالعات میان فرهنگی، 17(50): 145-173.

Altman, I. & Low, S. M. (2012). Place Attachment. Volume 12 of Human Behavior and Environment. Springer Science & Business Media.
Cheung, L.T.O. & Hui, D.L.H. (2018). Influence of residents’ place attachment on heritage forest conservation awareness in a peri-urban area of Guangzhou, China. Urban Forestry and Urban Greening, 33: 37-45.
Gibson, James J. (2014). The Ecological Approach to Visual Perception. Classic Edition (Psychology Press & Routledge Classic Editions). New York: Psychology Press.
Haq, S. U. (2001). Complex Architectural Setting: an investigation of spatial and cognitive variable through way finding behavior, Doctoral Dissertation, Atlanta: Georgia Institute of Technology.
Hillier, B. & Hanson, J. (1984). The Social Logic of Space. Cambridge: Cambridge University Press.
Hillier, B., Penn, A., Hanson, J., Grajewski, T. & Xu, J. (1993). Natural movement: Or, configuration and attraction in urban pedestrian movement, Environment and Planning B, 20: 29-66.
Montello, D. (2007). The Contribution of Space Syntax to a Comprehensive Therory of Enviromental Psychology. The 6th International Space Syntax Symposium. Istanbul. 1- 12.
Proshansky, H. M. (1978). The city and self-identity. Environment and Behavior, 169–147.
Punter, J. (2007). Developing Urban Design as Public Policy: Best Practice Principles for Design Review and Development Management. Journal of Urban Design, 12(2): 167-202.
Castello, L. (2016). Rethinking the Meaning of Place Conceiving Place in Architecture-Urbanism. Routledge.
Counted, V. (2016). Making Sense of Place Attachment: Towards a Holistic Understanding of People-place Relationships and Experiences. In T.R.E. Paddock and C.P Heidkamp (Eds.), Environment, Space, Place, 8(1), 7-32. Minneapolis, MN: University of Minnesota Press
Sakurai, R., Kobori, H., Nakamura, M. & Kikuchi, T. (2015). Factors influencing public participation in conservation activities in urban areas: A case study in Yokohama. Japan. Biological Conservation, 184: 424-430.
Scannell, L. & Gifford, R. (2017). Place Attachment Enhances Psychological Need Satisfaction. Environment and Behavior, 1-13. DOI: 10.1177/0013916516637648.
Stedman, R. C., Masterson, V. A., Enqvist, J., Tengö, M., Giusti, M., Wahl, D. & Svedin, U. (2017). The contribution of sense of place to social-ecological systems research: a review and research agenda. Ecology and Society. 22(1): 49-64.
Steele, F. (1981). The Sense of Place. Boston: CBI Publishing Company.
Ujang, N. & Zakariya, K. (2015). The Notion of Place, Place Meaning and Identity in Urban Regeneration. Procedia - Social and Behavioral Sciences. 170: 709-717.