تحلیل گفتمان سیاست‌های علم و فناوری در برنامه‌های توسعه (مطالعه موردی برنامه پنجم توسعه)

فصلنامه علمی مطالعات میان فرهنگی

مقاله 9، دوره 18، شماره 54، خرداد 1402، صفحه 195-122   

نوع مقاله: علمی_ پژوهشی

نویسندگان

مهرداد نوابخش¹؛ سیده زهرا امیر ارجمندی^{* 2}؛ باقر ساروخانی³

¹استاد گروه جامعه شناسی فرهنگی، وحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

²دانشجوی دکترای جامعه شناسی فرهنگی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی ،تهران. ایران

³استاد گروه جامعه شناسی فرهنگی، دانشگاه تهران

چکیده

امروزه در برنامه‌های توسعه و اسنادبالادستی کشورها، سیاست‌گذاری علم و فناوری به یکی از مهمترین مولفه‌ها تبدیل شده است. از این منظر، بسته به اینکه علم و فناوری در چه حوزۀ گفتمانی قرار دارد، معانی و هویت‌های مختلفی به خود می‌گیرد. از این‌رو مطالعه حاضر، به بررسی تحلیل گفتمان سیاست علم و فناوری در برنامۀ پنجم توسعه با روش تحلیل گفتمان لاکلائو و موف پرداخته است. جامعه مورد مطالعه کلیه مواد، بندها و تبصره‌های مندرج در قانون برنامه پنجم توسعه بودند که به صورت تمام‌شماری مورد مطالعه قرار گرفتند. یافته‌ها نشان می‌دهد که گفتمان سیاست علم و فناوری در قانون برنامه پنجم با مدلول‌هایی همچون، «تجاری-سازی دانش و فناوری»، «حمایت‌های هدفمند مادی» و «شایستگی حرفه‌ای» احاطه شده است. دال شناور توانمندسازی انسانی، «ایده‌محوری» است. در اطراف دال مرکزی، دال‌های تهی در گفتمان برنامه پنجم توسعه «نفی وابستگی درونی» و «عدالت آموزشی» قرار دارند که با وجود هژمونی «عام‌محور/جهان‌محور» غربی، شرایط را برای ساخت‌شکنی هژمونیِ مسلط «فرهنگ-محور/بوم‌محور» فراهم ساخته‌اند. مهمترین وقفه‌ها و لحظه‌ها در اطراف دال مرکزی، «گسترش کمیت و کیفیت دانش و فناوری»، «نزدیکی به استانداردهای جهانی»، «راه‌اندازی قطب‌ها و پارک‌های علم و فناوری» و «تحول بنیادین در علم و فناوری (جهش نرم-افزاری علم)» هستند که این نشانه‌ها به دلیل برجستگی زیاد و نادیدگی قدرت عام‌ محور/جهان‌محور با نوعی اسطوره‌سازی نیز همراه هستند؛ به این معنا، هژمونی فرهنگ‌محور/بوم‌محور با به حاشیه‌راندن «دانشگاه» و «علم غربی و سکولار» سعی کرده است که اسطوره «دستیابی به جایگاه دوم علمی و فناوری در منطقه و تثبیت آن تا پایان برنامه پنجم» را مسیر سازد.

کلیدواژه‌ها

علم و فناوری؛ برنامه پنجم توسعه؛ توانمندسازی انسانی؛ ایده‌ محوری؛ تجاری‌سازی علم و فناوری

مراجع

پیوسته، صادق (1398). سیاست­گذاری علم، فناوری و نوآوری: ابعاد و پیامدهای اجتماعی. سیاست علم و فناوری، سال 11، شماره 2، صص 43-57.

ذاکرصالحی غلامرضا (1390). بررسی وضعیت موجود علم و فناوری در ایران و جایگاه آن در برنامه‌های توسعه. فصلنامه برنامه­ریزی و بودجه.۱۶ (۴) :۴۷-۳.

قاسمی، حسن؛ نیرومند، لیلا؛ میرزاخانیان، آنی (1400). تحلیل گفتمان اخبار «کاهش تعهدات برجامی ایران» در خبرگزاری صداوسیما و پایگاه اینترنتی العربیه فارسی. فصلنامه مطالعات میان ­رشته ­ای ارتباطات و رسانه، دوره 4، شماره 3، پیاپی 13، صص 93-121.

صفری‌‌شالی، رضا (1392). بررسی گفتمان عدالت اجتماعی در دولت‌‌های بعد از انقلاب اسلامی ایران. رساله دکترای دانشگاه علامه طباطبائی، دانشکده علوم اجتماعی، گروه تعاون و برنامه‌‌ریزی اجتماعی، گرایش رفاه اجتماعی.

قربان­ شیرودی، آرمیتا؛ کمالی، حامد؛ خراسانی، اباصلت (1397). تحلیل سیاست­ها و برنامه ­های کلان علم و فناوری برنامه پنجم توسعه طرح چند پرسش کلیدی. دومین کنفرانس حکمرانی و سیاستگذاری عمومی، تهران، ایران. 

کلانتری، اسماعیل؛ غلامعلی، منتظر؛ سپهر، قاضی­ نوری (1400). خوشه‎ بندی میانگین فازی به مثابۀ روش تحلیل گفتمان (مطالعۀ موردی: تعاملات نهادی سیاست‎گذاری علم و فنّاوری در ایران). روش­ شناسی علوم انسانی، شماره 107، صص 62-79.  

مرادی­ مقدم، حسین (1397). بررسی وضعیت تولید علم ایران در نمایه استنادی علوم پس از انقلاب اسلامی و عملکرد آن در عرصه علم جهانی. پژوهشنامه علم­سنجی، دوره 4، شماره 1، پیاپی 7، صص 17-39.  

موسی ­پور، حجت­ الله؛ حاجیانی، ابراهیم؛ خلیفه ­سلطانی، حشمت (1396). رهیافتی به پیامدهای سیاست­گذاری علم و فناوری در ایران بر اساس تحلیل اسناد بالادستی. پژوهش در نظام های آموزشی ، وره 8، شماره 37 .

نوروززاده، رضا؛ شفیع ­زاده، حمید؛ شادی، روحانی (1392). ارزیابی و تحلیل بخش علم و فناوری قانون برنامه پنجم توسعه از منظر اسناد فرادستی. راهبرد، دوره 22، شماره 66، صص 285-314. 

Aman, I; Mat Awal, N; Fadzeli Jaafar, M (2014). Discourse Strategies of Science and Technology Academic Texts: A Malay Language Account. Social and Behavioral Sciences 136 (6): 344 – 349.

Bassanini, A. and Scarpetta, S.,(2001). "Thedriving forces of economic growth: panel dataevidence for the OECD countries", OECD EconomicStudies, 33.

Brown, Ch  (2019).Critical Discourse Analysis and Information and Communication Technology in Education. Education, vol 7 (7): 123-147.

Chen, D. and Dahlman, C.J.,(2005). "TheKnowledge economy, the KAM Methodology andWorld Bank Operation", Washington, DC: World BankInstitute, working paper 20433, Available from: http://papers.ssrn.com..

Chilvers, J, and Kearnes, M (2016). Science, Democracy and Emergent Publics. In Remaking Participation. Science, Environment and Emergent Publics, eds. Jason Chilvers and Matthewn Kearnes, 1–27. Oxon, UK; New York, USA: Routledge.

Guellec, D. and Pottelsberghe, B.V., (2001). "R&D and productivity growth: panel data analysis of 16 OECD countries", OECD Economic Studies, 33(2), pp.  126-103, 

Guellec, D. and Pottelsberghe, B.V.,(2004). "From R&D to Productivity Growth: The Sources of knowledge spillovers and their interaction", Oxford Bulletin of Economics and Statistics. 

Howarth, D. J., & Stavrakakis, Y. (2000). Introducing discourse theory and political analysis. In D. J. Howarth, A. J. Norval & Y. Stavrakakis (Eds.), Discourse theory and political analysis: Identities, hegemonies and social change (pp. 1-23). Manchester: Manchester University Press.

Laclau, E. (1990). New Reflections on the Revolution of our Time. London: Verso.

Laclau, E., & Mouffe, C. (1987). Post-Marxism without apologies. New left review, 166 (11-12), 79-106.

Laclau, E., & Mouffe, C. (1987). Post-Marxism without apologies. New left review, 166 (11-12), 79-106.

Lederman, D. and Maloney, W.F.,(2003). "R&D and Development", Policy Research, Working Paper 3024, World Bank, Washingto, 2003.

Lederman, D. and Saenz, L., (2005). "Innovation and Development around the World, 1960-2000, World Bank Policy Research Working", Paper 3774, November,

Lezaun, J., Noortje M, and Tironi.M. (2016). Experiments in participation. In Handbook of Science and Technology Studies, eds. C. Miller, E. Smitt-Doer, U. Felt, and R. Fouche. Vol. 4. Cambridge: MIT Press.

Norval, A. J. (2004). Hegemony after deconstruction: the consequences of undecidability. Journal of Political Ideologies, 9 (2), 139-157.

Pieczka, M & Escobar, O (2013).  Dialogue and science: Innovation in policy-making and the discourse of public engagement in the UK. Science and Public Policy, Volume 40, Issue 1, Pp 113–126.

Putera, P.B & jannah, L.M (2012). Science & Technology and Innovation Policies in Science & Technological Research, Development, and Implementation, international Journal of Administrative Science & Organization, Jurnal Ilmu Administrasi dan Organisasi,  Vol 19, N 3, pp 206-215.