دستکاری جریان نقد عملیاتی و اظهارنظر حسابرس: نقش تعدیل‌ گر کنترل داخلی و حسابرس رتبه اول

قضاوت و تصمیم گیری در حسابداری

دوره 2، شماره 7، مهر 1402، صفحه 1-24   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/jdaa.2023.705524

نویسندگان

مصطفی ایزد پور^{* 1}؛ علی محمد کردی²؛ فاطمه طاووسی³؛ زهرا حیدری سورشجانی⁴

¹گروه حسابداری، دانشکده علوم اقتصادی و اداری، دانشگاه قم، قم، ایران

²گروه حسابداری، دانشکده مهندسی صنایع، مدیریت و حسابداری، دانشگاه شهاب دانش، قم، ایران

³گروه حسابداری، دانشکده مهندسی صنایع، مدیریت و حسابداری، دانشگاه شهاب دانش، قم، ایران.

⁴گروه حسابداری، دانشکده علوم اقتصادی و اداری، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

چکیده

چکیده
جریان نقد عملیاتی به عنوان یک شاخص عملکرد برای استفاده‌کنندگان به شمار می‌رود که اطلاعات کاملی را از وضعیت عملیاتی شرکت ارائه می‌دهد اما، مدیریت در جهت رسیدن به اهداف خود ممکن است به دستکاری اطلاعات جریان‌های نقد عملیاتی بپردازد. بنابراین، نیاز به حسابرس جهت بررسی و نظارت بر اطلاعات ایجاد می‌شود. حسابرس با انطباق صورت‌های مالی با استانداردهای حسابداری و کشف این دستکاری به ارائه اظهارنظر تعدیل شده می‌پردازد. همچنین حضور حسابرسان رتبه برتر و کنترل‌های داخلی منجر به نظارت قوی‌تر در شرکت و تعدیل این ارتباط می‌شوند. با توجه به اهمیت این موضوع و خلاء پژوهشی، مطالعه حاضر به بررسی رابطه دستکاری جریان نقد عملیاتی و اظهارنظر حسابرس با توجه به نقش تعدیل‌گر کنترل داخلی و حسابرس رتبه اول می‌پردازد. در این راستا نمونه­ای شامل 130 شرکت پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران انتخاب گردید. بررسی نتایج حاصل از آزمون رگرسیون چندگانه نشان داد که شرکت‌هایی که دستکاری جریان نقدی عملیاتی بیشتری انجام می‌دهند با گزارش تعدیل‌شده حسابرسی بیشتری روبه‌رو می‌شوند. همچنین، حضور مؤسسات رتبه اول حسابرس در شرکت منجر به تشدید رابطه دستکاری جریان نقد عملیاتی و گزارش حسابرسی می‌شود. اما، کنترل‌های داخلی در شرکت قادر به تأثیرگذاری بر رابطه دستکاری جریان نقد عملیاتی و گزارش حسابرسی نمی‌باشد.

کلیدواژه‌ها

واژه‌های کلیدی: اظهار نظر حسابرس؛ حسابرس رتبه اول؛ کنترل داخلی و دستکاری جریان نقد عملیاتی

اصل مقاله

 

https://doi.org/10.30495/jdaa.2023.1962855.1042

 

دستکاری جریان نقد عملیاتی و اظهارنظر حسابرس: نقش تعدیل‌گر کنترل داخلی

 و حسابرس رتبه اول

 

تاریخ دریافت: 04/04/1402                  تاریخ پذیرش: 01/06/1402

مصطفی ایزدپور*[1] علی محمد کردی[2] فاطمه طاووسی[3] زهرا حیدری سورشجانی[4]

 

چکیده

جریان نقد عملیاتی به عنوان یک شاخص عملکرد برای استفاده‌کنندگان به شمار می‌رود که اطلاعات کاملی را از وضعیت عملیاتی شرکت ارائه می‌دهد اما، مدیریت در جهت رسیدن به اهداف خود ممکن است به دستکاری اطلاعات جریان‌های نقد عملیاتی بپردازد. بنابراین، نیاز به حسابرس جهت بررسی و نظارت بر اطلاعات ایجاد می‌شود. حسابرس با انطباق صورت‌های مالی با استانداردهای حسابداری و کشف این دستکاری به ارائه اظهارنظر تعدیل شده می‌پردازد. همچنین حضور حسابرسان رتبه برتر و کنترل‌های داخلی منجر به نظارت قوی‌تر در شرکت و تعدیل این ارتباط می‌شوند. با توجه به اهمیت این موضوع و خلاء پژوهشی، مطالعه حاضر به بررسی رابطه دستکاری جریان نقد عملیاتی و اظهارنظر حسابرس با توجه به نقش تعدیل‌گر کنترل داخلی و حسابرس رتبه اول می‌پردازد. در این راستا نمونه­ای شامل 130 شرکت پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران انتخاب گردید. بررسی نتایج حاصل از آزمون رگرسیون چندگانه نشان داد که شرکت‌هایی که دستکاری جریان نقدی عملیاتی بیشتری انجام می‌دهند با گزارش تعدیل‌شده حسابرسی بیشتری روبه‌رو می‌شوند. همچنین، حضور مؤسسات رتبه اول حسابرس در شرکت منجر به تشدید رابطه دستکاری جریان نقد عملیاتی و گزارش حسابرسی می‌شود. اما، کنترل‌های داخلی در شرکت قادر به تأثیرگذاری بر رابطه دستکاری جریان نقد عملیاتی و گزارش حسابرسی نمی‌باشد.

واژه‌های کلیدی: اظهار نظر حسابرس، حسابرس رتبه اول، کنترل داخلی و دستکاری جریان نقد عملیاتی.

1- مقدمه

‌تصمیم‌گیری‌های درست اقتصادی و تخصیص صحیح منابع، در گرو اطلاعات مالی باکیفیت است. حسابرسان می‌توانند نقش عمده‌ای در افزایش قابلیت اتکا و اعتبار گزارش‌های مالی ایفا نمایند (بالسام و همکاران^[5]، 2003). حسابرس با بررسی اطلاعات صورت‌های مالی و با بررسی شواهد، در رابطه با معقولانه بودن این اطلاعات اظهارنظر می‌نماید و استفاده‌کنندگان صورت‌های مالی حسابرسی شده، می‌توانند بر اساس صورت‌های مالی، به درستی تصمیم‌گیری کنند. در حقیقت، گزارش حسابرس مستقل معیاری برای انطباق گزارش‌های مالی با استانداردهای حسابداری است. حسابرسان باید کلیه موارد با اهمیت رعایت نشدن قوانین و مقررات و نیز کلیه موارد سوء استفاده کشف شده در حین اجرای عملیات و همچنین تداوم عملیات شرکت و هرگونه نقاط ضعف درخور توجه کشف شده در جریان حسابرسی را گزارش کنند (بنی‌مهد و همکاران، 1395). علی‌رغم این‌که در بیشتر کشورهای دنیا مانند آمریکا، تعداد گزارش‌های تعدیل شده حسابرسی بسیار پایین است (حدود 1 درصد، ریتنبرگ و شویگر[6]، 1993)، در محیط پژوهشی ایران بین 60 تا 70 درصد گزارش‌ها غیر مقبول هستند (محمدرضایی و همکاران، 2020). بنابراین مطالعه در رابطه با عوامل مؤثر بر اظهارنظر تعدیل‌شده از اهمیت بالایی برخوردار است.

حضور حسابرس مستقل، منجر به بهبود کیفیت اطلاعات ارائه‌شده توسط شرکت نظیر اطلاعات جریان‌های نقدی عملیاتی می‌شود. جریان نقد عملیاتی به‌عنوان یک شاخص عملکرد برای استفاده‌کنندگان به شمار می‌رود که اطلاعات کاملی را از وضعیت عملیاتی شرکت ارائه می‌دهد. جریان نقد ناشی از فعالیت‌های عملیاتی، نشانگر میزان پول نقدی است که بنگاه‌ها از فعالیت‌های منظم تجاری مانند تولید و فروش کالا یا ارائه خدمات دریافت می‌کنند. مطالعات اخیر، بیشتر بر روی پیش‌بینی جریان نقد ناشی از فعالیت‌های عملیاتی تمرکز کرده‌اند. از آنجا که بخش قابل توجهی از بنگاه‌ها و تحلیلگران جریان نقدی را پیش‌بینی می‌کنند تا با استفاده از آن تصمیمات اقتصادی خود را نهایی کنند، امکان دستکاری ارقام نقدی عملیاتی، افزایش یافته است. به همین دلیل سرمایه‌گذاران، توجه زیادی را به جریان نقدی ناشی از فعالیت‌های عملیاتی، اختصاص می‌دهند (مشایخ و میرزایی، 1401). پس مدیران ممکن است در جهت منافع خود، تأثیر نامطلوب جریان نقد عملیاتی بر ارزش شرکت و منافع خود تا حدی کنترل نمایند. وقتی امکان دستکاری جریان نقد عملیاتی وجود دارد، درک عملکرد واقعی شرکت برای فعالان بازار دشوارتر است (چنگ و همکاران^[7]، 2020). بنابراین، اگر چه این اقدامات بدون تغییر در سود نهایی، جریان‌های نقد عملیاتی را افزایش می‌دهد، اما به‌طور قابل‌توجهی بر ادراک سرمایه‌گذاران و انتظارات از جریان‌های نقدی تأثیر می‌گذارد (لی[8]، 2012). از طرفی حسابرسان با نظارت و بررسی‌هایی که انجام می‌دهند احتمالاً دستکاری‌های مدیریت را شناسایی می‌نمایند و با انطباق صورت‌های مالی با استانداردهای حسابداری و کشف این دستکاری به ارائه اظهارنظر تعدیل‌شده می‌پردازند (جیانگ وهمکاران[9]، 2018).

بااین‌حال، سازوکارهایی همچون کنترل‌های داخلی جهت کنترل فعالیت مدیران در شرکت‌ها اعمال می‌شود. کنترل داخلی سیستمی است که رفتار فرصت‌طلبانه مدیریت را از طریق انگیزه و نظارت مهار می‌کند (چن و همکاران^[10]، 2021). به صورتی که با مطالعه و ارزیابی فعالیت‌های شرکت به ارائه پیشنهاد‌هایی می‌پردازد تا شرکت بتواند به اهداف خود برسد. بنابراین، کنترل‌های داخلی با تقویت فضای نظارتی شرکت، مانع از دستکاری و مدیریت جریان نقدی می‌گردد (جوهل و همکاران^[11]، 2007، جیانگ و همکاران، 2018). همچنین، موضوع دیگری که می‌تواند در کنترل رفتارهای گزارشگری مدیران نقش‌آفرینی نماید، موضوع رتبه‌بندی مؤسسات حسابرسی و کیفیت حسابرسی است. مؤسسات حسابرسی معتمد می‌توانند در مهار کردن دستکاری جریان نقدی نقش اساسی ایفا کنند. پیتمن و همکاران^[12] (2019) بیان می‌کنند که مؤسسات بزرگ، سیستم کنترل کیفیت قوی‌تری دارند، فرآیندهای حسابرسی استانداردشده بیشتری دارند، این مؤسسات معمولاً از نیروهای حرفه‌ای و با تجربه حسابرسی بالا استفاده می‌کنند. حسابرسی باکیفیت بالاتر، با احتمال بیشتری عملکردهای حسابداری مورد تردید را کشف می‌کند؛ زیرا مؤسسه‌های حسابرسی باکیفیت دارای تخصص، منابع و انگیزه‌های بیشتری برای کشف اشتباه و تقلب هستند (حیدری و جودکی، 1401)؛ بنابراین شرکت‌هایی که دستکاری جریان نقدی عملیاتی انجام می‌دهند، اگر حسابرس باکیفیت بالا آن‌ها را مورد حسابرسی قرار دهد، به احتمال بیشتری گزارش تعدیل شده ارائه می‌نمایند (جیانگ و همکاران، 2018).

در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاران زیادی وارد بازار سرمایه در ایران شدند. بنابراین، نیاز به اطلاعات باکیفیت، منتشرشده توسط مدیریت، بیشتر از گذشته مورد توجه سرمایه‌گذاران قرارگرفته است. علاوه بر این، اخیراً شاخص بازار سرمایه دارای نوسانات زیادی بوده است که باعث گردیده اعتماد مردم به این بازار کم‌رنگ گردد. این در حالی است که وجود گزارش‌های تعدیل‌شده این بی‌اعتمادی را تشدید می‌نماید. لذا، مطالعه پیش رو به تصمیم‌گیرندگان بازار سرمایه کمک می‌کند تا عامل بازدارنده انگیزه مدیران برای دستکاری جریان نقد شرکت را در حین ارائه اطلاعات در نظر بگیرند و با کنترل این انگیزه‌ها، اعتماد ازدست‌رفته بازار سرمایه را برگردانند. اما مطالعات کمی در این راستا انجام شده است و جای خالی چنین مطالعه‌ای در این برهه از زمان به‌خوبی حس می‌شود؛ بنابراین هدف پژوهش حاضر بررسی دستکاری جریان نقد عملیاتی و اظهارنظر حسابرس با تأکید بر نقش تعدیل‌گر کنترل داخلی و حسابرس رتبه اول در ایران است. در ادامه، ابتدا مبانی نظری و پیشینه پژوهش ارائه و فرضیه‌ها تدوین شده‌اند. سپس، روش پژوهش شامل نمونه پژوهش و مدل‌های پژوهش تدوین‌شده است. همچنین یافته‌های پژوهش شامل آمار توصیفی و برازش مدل‌های پژوهش گزارش‌شده است. بخش نهایی نیز به نتیجه‌گیری اختصاص‌یافته است.

 

2. مبانی نظری و پیشینه پژوهش

وجه نقد عملیاتی به ‌عنوان معیار کارایی عملیاتی شرکت است که دستکاری آن، برای گمراه کردن برداشت استفاده‌کنندگان از وضعیت جریان نقدی شرکت انجام می‌شود (لی، 2012). وجه نقدی را نشان می‌دهد که شرکت پس از انجام مخارج لازم برای نگهداری یا توسعۀ دارایی در اختیار دارد. مبلغ جریان‌های نقدی عملیاتی، از شاخص‌های اصلی ارزیابی این موضوع است که عملیات واحد تجاری تا چه میزان سبب ایجاد جریان‌های وجه نقد کافی برای بازپرداخت وام‌ها، نگهداشت توان عملیاتی واحد تجاری و پرداخت سود سهام شده و انجام سرمایه‌گذاری‌های جدید را بدون تمسک به منابع مالی خارج از واحد تجاری امکان‌پذیر کرده است (برندک، پاک‌مرام و علی‌پور، 1398). در واقع، این باور سنتی و نادرست وجود دارد که جریان نقد عملیاتی بازتابی واقعی از جریان نقدی ورودی و خروجی یک شرکت است و عاری از دستکاری مدیریتی است. هنگامی‌که مدیران، جریان‌های نقدی را دستکاری می‌نمایند؛ برای مثال با تسریع در وصول وجه نقد از مشتریان یا تأخیر در پرداخت‌ها به تأمین‌کنندگان، قصد آن‌ها اغلب توسط افراد برون‌سازمانی قابل‌مشاهده نیست. بنابراین دستکاری جریان نقدی گمراه‌کننده و تأیید آن دشوار است. پس اگر چه این اقدامات بدون تغییر در سود نهایی، جریان نقد عملیاتی را افزایش می‌دهد، اما به طور قابل‌توجهی بر ادراک سرمایه‌گذاران و انتظارات از جریان‌های نقدی تأثیر می‌گذارد (وانگ و همکاران، 2021). در حقیقت، دستکاری جریان نقد عملیاتی می‌تواند نقاب‌هایی را برای مدیران فراهم کند تا عملکرد شرکت را پنهان کنند و منحرف کردن منابع شرکت را برای آن‌ها آسان‌تر کند (مشایخ و میرزایی، 1401). در این زمینه، ژانگ^[13] (2009) سه عامل را برای دستکاری جریان نقدی بیان کرد: گزارش جریان نقدی مثبت، اجتناب از کاهش در جریان نقدی از نسبت به سال قبل و رسیدن به پیش‌بینی‌های جریان نقدی تحلیلگران. لی (2012) نشان می‌دهد که شرکت‌ها زمانی که جریان نقد عملیاتی برای سرمایه‌گذاران مهم است، جریان نقد عملیاتی گزارش‌شده را دستکاری می‌کنند؛ اما بنی مهد و همکاران (1395) بیان می‌کنند حضور حسابرسان در شرکت مانعی برای دستکاری ارقام حسابداری می‌شود.

حسابرسان پس از ارزیابی فعالیت شرکت مورد بررسی، کنترل ریسک‌ها و شواهد حسابرسی در مورد ادعاهای مدیریت، اظهارنظر می‌نمایند (فلیکس و کینی^[14]، 1982؛ ریتنبرگ، جانستون و گراملینگ^[15]، 2012). متداول‌ترین شکل اظهارنظر حسابرسی در ایران، نظر حسابرسی اظهارنظر تعدیل‌شده است. تحقیقات دانشگاهی متعددی دلایل احتمالی ارائه گزارش‌های تعدیل‌شده توسط حسابرسان را شناسایی کرده است. به‌عنوان‌مثال، ژیائو، جنگ و یوان[16] (2020) بیان نمودند اگر حسابرس توجیه مدیریت در مورد تحریف را نپذیرد و مدیریت از پذیرش تعدیل پیشنهادی حسابرسی امتناع ورزد، حسابرس می‌تواند با صدور اظهارنظر تعدیل شده حسابرسی نسبت به این موضوع واکنش نشان دهد. چن، چن و سو^[17] (2001) دریافتند که شرکت‌هایی که سود را برای رسیدن به آستانه سودآوری دستکاری می‌کنند، احتمالاً اظهارنظر تعدیل‌شده را دریافت می‌کنند. در مطالعه بعدی، کاردارن و همکاران (1395) نشان می‌دهد، حسابرسی مستقل موجب کاهش استفاده مدیریت از اقلام تعهدی اختیاری می‌شود. حسنی (1401) بیان نمود که به موازات افزایش مدیریت سود ناشی از تحریف در گزارشگری مالی شرکت‌ها، احتمال ارائه اظهارنظر تعدیل شده حسابرسی افزایش یافته است. حمیدیان، عرب‌صالحی و تقیان (1401) نیز بیان نمودند مدیریت سود واقعی تأثیر مثبت و معناداری بر احتمال وجود بند ابهام در تداوم فعالیت در گزارش حسابرسی دارد. جیانگ، لی و لیو^[18] (2010) دریافتند که حسابرسان به احتمال زیاد اظهارنظر تعدیل‌شده را برای شرکت‌های با وام‌های بزرگ ارائه می‌کنند. این یافته توسط حبیب، جیانگ و ژو[19] (2015) نیز تائید شده است، که حسابرسان سطوح بالایی از حق‌الزحمه حسابرسی را از مشتریان خود که وام‌های بین شرکتی گسترده‌ای با اشخاص وابسته داشتند، دریافت می‌کنند. علاوه بر این، جیانگ و همکاران (2018) بیان می‌کنند حسابرسان با نظارت و بررسی‌هایی که انجام می‌دهد احتمالاً دستکاری‌های مدیریت را شناسایی می‌نماید، پس با انطباق صورت‌های مالی با استانداردهای حسابداری و کشف این دستکاری به ارائه اظهارنظر تعدیل‌شده می‌پردازد. بنابراین فرضیه اول به‌صورت زیر تدوین می‌شود:

فرضیه اول، دستکاری جریان نقدی عملیاتی با اظهارنظر تعدیل‌شده حسابرس رابطه مثبت دارد.

در فرایند حسابرسی، حسابرسان ملزم به ارزیابی کنترل‌های داخلی مشتری هستند. کار حسابرسی با ارزیابی کامل کنترل‌های داخلی مشتری شروع می‌شود که سپس مبنایی را برای برنامه‌ریزی روش‌های حسابرسی فراهم می‌کند. کنترل داخلی قابلیت اتکای صورت‌های مالی را بهبود می‌بخشد و عدم تقارن اطلاعاتی را کاهش می‌دهد (هرمانسون،^[20] 2000). کنترل داخلی فرآیندی است که به منظور کسب اطمینان معقول از تحقق اثربخشی و کارایی عملیات، قابلیت اعتماد گزارش‌دهی مالی و رعایت قوانین و مقررات توسط هیئت مدیره برقرار می‌شود (حسنی‌ماریه و همکاران، 1400). هرگاه اندازه واحد تجاری گسترش یابد، فرآیندهای کنترل آن تخصصی‌تر، مشکل‌تر و پیچیده‌تر می‌شوند. اعتقاد بر این است که سیستم کنترل داخلی خطرها را کاهش می‌دهد و در اطمینان‌دهی از قابلیت اعتماد صورت‌های مالی و انطباق با قوانین و مقررات به مدیریت کمک می‌کند (پرویزلو و سیف اله زاده، 1399). جامعی، کولیوند و محمدی (1399) بیان می‌کنند حسابرسان در صورت وجود ضعف کنترل داخلی، با خطر تحریف با اهمیت بیشتر و درنتیجه، خطر حسابرسی بالاتری روبه‌رو می‌شوند. میترا، جاجی و الهابی[21] (2017)، به این نتیجه رسیدند که در شرکت‌های دارای ضعف کنترل داخلی، احتمال تقلب و گزارشگری نادرست مالی وجود دارد که سبب گمراهی گزارش‌های مالی می‌شود. پس ماهیت کنترل داخلی همچون تعادلی عمل می‌کند که می‌تواند تعارضات نمایندگی را کاهش و رفتار فرصت‌طلبانه مدیریت را محدود کند، از تهدید منافع شخصی جلوگیری کند (گوه و دان[22]، 2011) و به‌تبع این امر، دستکاری جریان‌های نقد عملیاتی شرکت، را کاهش دهد. درواقع، کنترل‌های داخلی ضعیف، امکان رفتارهای فرصت‌طلبانه را تسهیل می‌کند و قابلیت اتکای گزارشگری مالی را کاهش می‌دهد (خواجوی، رضایی و فانی، 1401). پورحسن و همکاران (1398) نیز بیان نمودند که کنترل‌های داخلی باکیفیت، ابزاری برای دستیابی به عملکرد بهتر و عاملی برای شناسایی ریسک، پیشگیری از تقلب و دستکاری در صورت‌های مالی می‌باشد. بنابراین، شرکت‌هایی که کنترل‌های داخلی ضعیفی دارند، بیشتر به گزارش‌های فرصت‌طلبانه متوسل می‌شوند تا مشکلات مالی را پنهان کنند (جیانگ و همکاران، 2010). از آنجایی‌که ریسک‌های بالقوه بیشتری در ارتباط با مشتریان با ضعف‌های کنترل داخلی با اهمیت وجود دارد، حسابرسان تمایل بیشتری به صدور اظهارنظر تعدیل‌شده دارند تا از خود در برابر افزایش محافظت کنند. در این راستا، ولی نیا و همکاران (1401) بیان نمودند ضعف کنترل‌های داخلی می‌تواند علاوه بر افزایش میزان خطا و اشتباه منجر به افزایش سطح ریسک‌های عملیاتی و کاهش کارایی و اثربخشی فعالیت‌های واحدهای درونی سازمان شود. جیانگ، روپلی و وو^[23] (2010) با استفاده از نمونه‌ای از شرکت‌هایی که از نظر مالی دچار مشکل شده‌اند، دریافتند که در این شرکت‌ها اگر کنترل داخلی ضعیف باشد، احتمال بیشتری برای دریافت اظهارنظر حسابرسی پیرامون عدم تداوم فعالیت دارند. همچنین، جیانگ و همکاران (2018)، استدلال می‌نماید که ضعف کنترل داخلی، منجر به انگیزه‌های قوی مدیریت (دستکاری) جریان نقدی فرصت‌طلبانه می‌شود، زیرا ضعف کنترل داخلی با هزینه بالاتر سرمایه و رتبه‌بندی اعتباری منفی مرتبط است (اشباگ-اسکایف، کالینز و لافوند^[24]، 2009؛ جوناس، روزنبرگ و گیل^[25]، 2006). در این صورت، تمایل حسابرسان به صدور اظهارنظر تعدیل‌شده حسابرسی برای این مشتریان زیاد خواهد بود. بنابراین حسابرسان به‌احتمال‌زیاد اظهارنظر تعدیل‌شده را برای شرکت‌های مشتری با کنترل‌های داخلی ضعیف صادر می‌کنند، زیرا آن‌ها مستعد انجام فرصت‌طلبانه دستکاری جریان نقدی هستند. بنابراین فرضیه دوم به صورت زیر تدوین می‌شود:

فرضیه دوم، کنترل داخلی ضعیف، رابطه دستکاری جریان نقد عملیاتی و گزارش حسابرسی تعدیل شده را تشدید می‌نماید.

 حسابرسی با کیفیت و نحوه تحقق آن از دیرباز مورد توجه پژوهش‌های حسابرسی بوده است. در حسابرسی با کیفیت بالا، احتمال شناسایی و کشف تحریف‌ها در گزارش‌های مالی بر عهده حسابرس است (رمضانی و همکاران، 1401). حسابرسان تحت تأثیر سیستم کنترل کیفیت و اندازه مؤسسات حسابرسی که در آن مشغول کار هستند، قرار می‌گیرند. مطابق نظریه اندازه حسابرس⁹ مطرح‌شده توسط دی ‌آنجلو¹⁰ (1981)، مؤسسات بزرگ (مؤسسات طبقه اول) به این دلایل از کیفیـت بالاتری نسبت به سایر طبقات برخوردارند: 1. مشتریان زیادی دارند و اسـتقلال خـود را بـه احتمـال کمی به خاطر یک مشتری مصالحه می‌کنند؛ 2. حساسیت بالایی نسبت به حفظ شهرت خود دارند؛ 3. اگـر نتواننـد تحریفات و اشتباهات با اهمیت در صورت‌های مالی مشتریان را کشف و گـزارش کننـد، منـافع زیـادی را از دسـت خواهند داد و 4. کارکنان مؤسسات حسابرسی بزرگ تحت آموزش مستمر با کیفیت قرار می‌گیرند (محمدرضایی و فرجی، 1398).

برای نخستین بار، در سال 1392 سازمان بورس و اوراق بهادار مؤسسات معتمد بورس را به چهار دسته طبقه‌بندی کرد. بر اساس این رتبه‌بندی می‌توان بیان کرد که مؤسسات حسابرسی برتر نسبت به حسابرسان معتمد سایر گروه‌ها باید کیفیت حسابرسی بالاتری داشته باشند. از این رو، حسابرسی مشتریان بزرگ به مؤسسات حسابرسی معتمد طبقه "اول" واگذار شده است (محمدرضایی و محمدرضایی، 1394). با نظر به تئوری اندازه حسابرس می‌توان اذعان داشت که مؤسسات حسابرسی معتمد طبقه "اول" باید تعداد مشتریان زیاد، شرکا و کارکنان حسابرسی با تجربه و کافی، سیستم کنترل کیفیت مناسب و در نتیجه استقلال بیشتری داشته باشند. پس این مؤسسات به عنوان مؤسسات حسابرسی با کیفیت شناخته می‌شوند (محمدرضایی و محمدرضایی، 1394). بنابراین می توان بیان کرد که مؤسسات حسابرسی رتبه برتر، سیستم کنترل کیفیت قوی‌تری دارند، فرآیندهای حسابرسی استانداردشده بیشتری دارند. این مؤسسات معمولاً نیروهای حرفه‌ای و با تجربه حسابرسی بالا استفاده می‌کنند که به علت تجربه حرفه‌ای، با بیشتر سیستم‌های مالی مورد استفاده شرکت‌ها آشنایی داشته که باعث بهبود گزارشگری مالی می‌شوند (حیدری و جودکی، 1401). این در حالی است که مؤسسات حسابرسی کوچک اغلب فاقد سیستم‌های کنترل کیفیت مناسب یا فاقد واحد مستقل برای کنترل کیفیت در سطح کارها می‌باشند. اغلب این مؤسسات به دلیل کوچک بودن نمی‌توانند فرآیندهای لازم برای حسابرسی باکیفیت را به‌طور کامل اجرا کنند، چرا که به‌احتمال‌زیاد از لحاظ اقتصادی توجیه نخواهد داشت (محمدرضایی و همکاران، 2020). در این راستا، دی آنجلو^[26] (1981) بیان می‌کند حسابرسانی که تعداد مشتریان زیادی (حسابرسان بزرگ) دارند به منظور حفظ شهرت خود تمایل کمتری دارند تا برای حفظ مشتری به‌صورت فرصت‌طلبانه رفتار کنند. بنابراین، چنین حسابرسانی به‌احتمال‌زیاد تحریفات با اهمیت حسابرسی کشف‌شده در صورت‌های مالی صاحب‌کار را افشاء خواهند کرد. اسپاتیس^[27] (2003) نشان می‌دهد که اگر مؤسسه حسابرسی بزرگ، حسابرسی شرکت را به عهده داشته باشد، احتمال این‌که شرکت گزارش حسابرسی تعدیل‌شده دریافت کند، افزایش می‌یابد. در همین راستا، وان تندلو و همکاران^[28] (2008) بیان می‌نماید که شرکت‌هایی که توسط چهار مؤسسه حسابرسی بزرگ حسابرسی با کیفیت بالا حسابرسی می‌گردند، دارای محدودیت بیشتری در مدیریت سود می‌باشند. هربهن^[29] (2008) به این نتیجه رسید که اقلام تعهدی غیرعادی با اظهارنظر غیر مقبول حسابرسی رابطه منفی دارد بعلاوه، لین و لیو^[30] (2010) نشان می‌دهند که شرکت‌هایی با حاکمیت شرکتی ضعیف، به‌احتمال‌زیاد برای پوشاندن شفافیت گزارشگری مالی، به یک حسابرس باکیفیت پایین روی می‌آورند. روزبهانی و همکاران (1396) نیز نشان می دهد اگر حسابرسی شرکت بر عهده موسسات خصوصی باشد، احتمال صدور گزارش غیر مقبول حسابرسی افزایش می یابد. چان، لین و وانگ^[31] (2010) گزارش می‌دهند که در شرکتی که نقش سهامداران نهادی ضعیف است، تبانی حسابرسی رخ می‌دهد، بنابراین حسابرسان تمایل به صدور گزارش‌های حسابرسی اصلاح‌شده کمتری دارند. جیانگ و همکاران (2018) بیان می‌کند شرکت‌هایی که دستکاری جریان نقدی عملیاتی انجام می‌دهند، اگر حسابرس با کیفیت بالا آن‌ها را مورد حسابرسی قرار دهد، به‌احتمال بیشتری گزارش تعدیل‌شده ارائه می‌نمایند. بنابراین فرضیه سوم به شرح زیر تدوین می‌گردد.

فرضیه سوم: مؤسسات رتبه اول حسابرسی، رابطه دستکاری جریان نقد عملیاتی و گزارش حسابرسی تعدیل‌شده را تشدید می‌نماید.

 

3- روش‌شناسی پژوهش

3-1- جامعه و نمونه آماری

این تحقیق از نظر هدف، یک پژوهش کاربردی، از نظر زمانی پس رویدادی و از نظر ماهیت، توصیفی از نوع همبستگی است که خواص و ویژگی‌های متغیرها و رابطه بین متغیرها را از طریق تحلیل رگرسیون بررسی می‌کند. گام بعدی پس از جمع‌آوری داده‌ها از نمونه‌های جامعه آماری، تجزیه و تحلیل داده‌ها برای آزمایش فرضیه‌ها استفاده می‌شود. با توجه به حجم زیاد داده‌ها و نیاز به پردازش آنها، از نرم‌افزار اکسل و استاتا برای برآورد آمار توصیفی و پارامترهای مدل و تحلیل و استنباط آماری استفاده می‌شود. مدل پژوهش از طریق داده‌های پنل با کنترل اثرات سال و صنعت به روش حداقل مربعات معمولی با خطای استاندارد مقاوم (خوشه‌بندی خطاها در سطح شرکت) برآورد شده است.

جامعه آماری پژوهش شامل کلیه شرکت‌های حاضر در بورس اوراق بهادار تهران طی بازه زمانی 1393-1399 است که پس از اعمال محدودیت‌های زیر، 130 شرکت (910 مشاهده سال - شرکت) از مجموع شرکت‌هـای پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران باقی ماند که برای جامعه در دسترس مطالعه شدند:

• شرکت طی دوره موردبررسی تغییر سال مالی نداده‌اند.
• ‌شرکت‌هایی که در تمام سال‌های پژوهش از بورس اخراج نشده باشند.
• ‌شرکت‌های تحت بررسی جزء ‌شرکت‌های سرمایه‌گذاری، هلدینگ، واسطه‌گری مالی و بیمه نیستند.
• اطلاعات و داده‌های آن‌ها در دسترس و قابل‌استفاده است.

 

جدول 1-نحوه نمونه گیری

محدودیت	تعداد مشاهدات
جامعه آماری	2954
شرکت طی دوره موردبررسی تغییر سال مالی نداده باشند.	-525
شرکت‌هایی که در تمام سال‌های پژوهش جزء شرکت‌های بورسی باشد.	-567
شرکت‌های تحت بررسی جزء شرکت‌های سرمایه‌گذاری، هلدینگ، واسطه‌گری مالی و بیمه باشند.	-623
اطلاعات و داده‌های آن‌ها در دسترس و قابل‌استفاده نباشد.	-329
نمونه نهایی	910

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

لازم است بیان شود، شایان ذکر است داده‌ها از روی صورت‌های مالی حسابرسی شده ‌شرکت‌های بورسی منتشره در سایت‌های کدال و اطلاعات اعلام شده از سوی جامعه حسابداران رسمی به‌صورت دستی جمع‌آوری‌شده است.

 

3-2- مدل‌های رگرسیونی

برای آزمون فرضیه اول پژوهش از مدل رگرسیونی 1، برای آزمون فرضیه دوم از مدل 2، برای فرضیه سوم از مدل 3 استفاده می‌گردد که بر اساس پژوهش جیانگ و همکاران (2018) تدوین شده است:

 

(1)

 

 

علامت مثبت  نشان می‌دهد که دستکاری جریان نقد اظهارنظر تعدیل شده حسابرس را افزایش می‌دهد. اگر بتا یک مثبت و معنادار باشد فرضیه اول تایید می‌گردد.

(2)

 

 

علامت مثبت  نشان می‌دهد که وجود کنترل داخلی ضعیف، رابطه دستکاری جریان نقدی و اظهارنظر تعدیل شده حسابرس را تشدید می‌کند. پس اگر بتا دو مثبت و معنادار باشد فرضیه دوم تایید می‌گردد.

 

(3)

 

 

علامت مثبت  نشان می‌دهد که وجود رتبه حسابرسی بالا، رابطه دستکاری جریان نقدی و اظهارنظر تعدیل شده حسابرس را تقویت می‌کند. پس اگر بتا سه مثبت و معنادار باشد فرضیه سوم تایید می‌گردد.

 

3-3- متغیرهای پژوهش

نحوه اندازه‌گیری متغیرهای مدل‌های ارائه شده در قسمت قبل به شرح زیر است:

متغیر وابسته:

اظهار نظرتعدیل شده حسابرسی (AudOpn): متغیر ساختگی است که اگر گزارش حسابرس غیرمقبول باشد مساوی 1 و اگر گزارش حسابرس مقبول باشد صـفر است.

متغیر مستقل:

دستکاری جریان نقد عملیاتی: در این پژوهش برای اندازه‌گیری دستکاری جریان‌های نقدی از باقیمانده مدل ریچوردی[32] (2006) استفاده می‌شود.

(4)

که در این مدل:

: جریان نقدی عملیاتی، : جمع دارایی‌ها : فروش شرکت

به دلیل مدنظر بودن میزان دستکاری جریان‌های نقدی بدون توجه به مثبت و منفی بودن آن برای انجام فرضیات پژوهش، از قدر مطلق باقی‌مانده دستکاری جریان‌های نقدی استفاده می‌شود. هرچه قدرمطلق باقیمانده‌ها بزرگ‌تر باشد، دستکاری جریان‌های نقدی بیشتر است.

متغیر تعدیل‌گر:

کنترل داخلی ضعیف ( ):

بر اساس دستورالعمل سازمان بورس در خصوص کنترل‌های داخلی مصوب 16/2/1391 و چک لیست رعایت الزامات کنترل‌های داخلی‌،‌ که در راستای اجرای ماده 9 دستورالعمل مؤسسات حسابرسی معتمد سازمان بورس و اوراق بهادار‌ (مصوب 8/5/1386 و اصلاحیه مورخ 17/11/1390 شورای عالی بورس و اوراق بهادار‌)، تکمیل آن برای کلیه شرکت‌های پذیرفته شده در بورس و فرابورس توسط مؤسسات حسابرسی الزامی‌است‌،‌ کنترل‌های داخلی در قالب 72 بند و در 12 بخش شامل "درستکاری و ارزش‌های اخلاقی، ویژگی‌‌ها و عملکرد مدیریت، کمیته حسابرسی، صلاحیت کارکنان و مدیریت منابع انسانی، ساختار سازمانی، ارزیابی ریسک، روش‌های کنترل مدیریت و فعالیت‌های کنترلی، محیط سامانه‌‌های اطلاعاتی، کنترل‌‌های کاربردی، حسابرسی داخلی، سایر فعالیت‌های کنترلی، گزارشگری" توسط حسابرس مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. با توجه به پژوهش حاجیها و محمدحسین نژاد (1394)‌،‌ ساعدی و دستگیر (1396) و حاجیها‌،‌ اورادی و صالح آبادی (1396) در صورتی که در هر یک از 12 بخش فوق‌،‌ ارزیابی حسابرس از کنترل‌های داخلی مثبت نباشد‌،‌ بیانگر وجود نقطه ضعف در کنترل‌های داخلی شرکت است. بر این اساس‌،‌ در صورتی که حداقل یکی از نقاط ضعف کنترل‌های داخلی توسط حسابرس گزارش شده باشد‌،‌ این متغیر مقدار یک می‌گیرد و در غیر این‌صورت‌،‌ مقدار صفر برای آن در نظر گرفته می‌شود.

رتبه‌بندی مؤسسات حسابرسی (FirstRankAud): متغیر ساختگی است؛ مساوی 1 اگر حسابرس جزء 25 مؤسسه حسابرسی خصوصی معتمد سازمان بـورس و اوراق بهادار متعلق به طبقه «اول» باشد و صفر برای مؤسسات حسابرسی خصوصی معتمد سایر طبقات.

متغیرهای کنترلی:

فرصت‏های رشد ( ): از طریق مجموع ارزش بازار سهام عادی و بدهی‎های شرکت تقسیم بر ارزش دفتری دارایی‏ها محاسبه می‌گردد.

اهرم مالی ( ): از طریق محاسبه جمع کل بدهی‌ها تقسیم‌ بر جمع کل دارایی‌ها به دست می‎آید.

اندازه شرکت ( ): از طریق محاسبه لگاریتم طبیعی جمع دارایی‌های شرکت به دست می‎آید.

نسبت جمع موجودی و حساب دریافتنی (InvRec): از طریق نسبت جمع موجودیها و حساب‌های دریافتنی به جمع کل دارایی‌ها محاسبه می‌گردد.

زیان ده بودن (Loss): متغیر ساختگی است؛ اگر شرکت زیانده باشد مساوی 1 و غیر این صورت صفر است.

سن شرکت ( ): از محاسبه لگاریتم طبیعی سن شرکت (تعداد سال‌ها از بدو تأسیس) به دست می‎آید.

مالکیت نهادی (ConOwn): درصدی از سهام شرکت که متعلق به بزرگ‌ترین سهامدار شرکت است.

مالکیت دولتی (StOwn): متغیر ساختگی است؛ اگر بیش از 50 درصد از سهام شرکت متعلق به دولت یا شرکت‌های نیمه‌دولتی باشد 1 و در غیر ایـن صـورت صفر است.

بازده دارایی (ROA): از طریق محاسبه نسبت سود خالص به کل دارایی‌ها به دست می‎آید.

اقلام تعهدی اختیاری (Dacc)، اقلام تعهدی اختیاری از طریق مدل کوتاری و همکاران (2004) محاسبه می‌گردد. به این صورت که برای هر سال – صنعت مدل (6) تخمین زده می‌شود تا مقادیر اقلام تعهدی اختیاری به دست آید.

(5)

 

که در این مدل، : کل اقلام تعهدی، : کل ارزش دفتری دارایی‌های شرکت در سال t-1، : تغییر در درآمد فروش شرکت بین سال  و سال t-1، : تغییر در حساب‌های دریافتنی شرکت بین سال  و t-1، : ناخالص اموال، ماشین‌آلات و تجهیزات شرکت در سال  و ɛ خطای مدل، همان اقلام تعهدی اختیاری است.

Industry & Year: متغیرهای دو ارزشی برای کنترل اثرات سال و صنعت.

 

4- یافته‌های پژوهش

4-1- آمار توصیفی

در جدول 2 آماره‌های توصیفی مرتبط با مدل‌ها درج‌شده است. مطابق با نتایج به‌دست‌آمده، میانگین دستکاری جریان نقدی در بین شرکت‌های نمونه معادل 004/0 هست که نشان می‌دهد دستکاری جریان‌های نقدی در بین شرکت‌های بورسی به سمت مقادیر مثبت است؛ اما به دلیل مدنظر بودن میزان دستکاری جریان‌های نقدی بدون توجه به مثبت و منفی بودن آن برای انجام فرضیات پژوهش، از قدر مطلق باقی مانده دستکاری جریان‌های نقدی استفاده می‌شود. در همین راستا، میانگین میزان قدر مطلق دستکاری جریان‌های نقدی 121/0 می‌باشد. همچنین، میانگین فرصت رشد شرکت 554/2 می‌باشد که نشان‌دهنده میزان برابری قیمت سهام حاضر در بورس که مورد معامله قرار می‌گیرد با ارزش اسمی سهام است. بعلاوه، شرکت‌ها حدود 55 درصد منابع مالی خود را، از طریق بدهی تأمین مالی می‌کنند. سایر متغیرها نیز به همین ترتیب قابل توضیح هستند.

پنل متغیرهای گسسته آمار توصیفی نیز نشان می‌دهد 72 درصد شرکت‌های موردبررسی توسط مؤسسات حسابرسی رتبه اول مورد بررسی قرار گرفته‌اند و 43 درصد گزارش تعدیل‌شده از حسابرس دریافت نموده‌اند. همچنین، 42 درصد از شرکت‌های مورد بررسی دارای ضعف کنترل داخلی هستند، 5/9 درصد آنان زیان‌ده بوده‌اند و 63 درصد آنان مالکیت از نوع دولتی داشته‌اند.

 

جدول 2- آمار توصیفی متغیرهای پژوهش

پنل الف، پنل متغیرهای پیوسته
متغیر	میانگین	میانه	بیشترین	کمترین	انحراف معیار
باقی مانده مدل جریان‌های نقدی	0/004	-0/014	0/739	-0/826	0/171
قدر مطلق	0/121	0/086	0/826	0/0001	0/121
فرصت‏های رشد	2/554	1/732	7/617	0/980	1/861
اهرم مالی	0/552	0/557	0/877	0/195	0/196
اندازه شرکت	14/628	14/526	17/275	12/457	1/241
جمع موجودی و حساب دریافتنی	0/548	0/544	0/846	0/234	0/182
سن شرکت	3/678	3/784	4/094	2/996	0/330
مالکیت نهادی	0/482	0/504	0/848	0/110	0/210
بازده دارایی	0/132	0/100	0/427	-0/054	0/132
اقلام تعهدی اختیاری	-0/008	-0/011	0/327	-0/287	0/150
پنل ب، پنل متغیرهای گسسته
متغیر	درصد یک		متغیر	درصد صفر	درصد یک
اظهارنظر حسابرس	43/52	زیان ده بودن		90/44	9/56
ضعف کنترل داخلی	42/20	مالکیت دولتی		36/92	63/08
رتبه موسسات حسابرسی	72/64

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

لازم به ذکر است که جهت کاهش اثر مشاهدات پرت بر روی نتایج پژوهش، یک درصد کوچک‌ترین و بزرگ‌ترین داده‌های مربوط به متغیرهای پیوسته، با اعداد نزدیک‌ترین مشاهدات به آن داده‌ها جایگزین شده است. نتایج آزمون همبستگی که گزارش نشده است نشان می‌دهد که همبستگی بالائی بین متغیرهای مستقل وجود ندارد. یعنی مشکل همخطی بین متغیرهای مستقل وجود ندارد.

 

 

 

4-2- نتایج آزمون فرضیه اول

از رگرسیون به روش خطای استاندارد مقاوم با لحاظ نمودن مشکلاتی از قبیل ناهمسانی واریانس و خودهمبستگی خطاها، استفاده ‌شده است (پترسون و همکاران، 2009). نتایج آزمون فرضیه اول پژوهش در جدول 3 نشان می‌دهد که حسابرسان با نظارت و بررسی‌هایی که انجام می‌دهند دستکاری‌های را شناسایی می‌نمایند و با انطباق صورت‌های مالی با استانداردهای حسابداری و کشف این دستکاری به ارائه اظهارنظر تعدیل شده می‌پردازد که با مطالعه لی (2012) و جیانگ و همکاران (2018) هم‌راستا می‌باشد. لذا فرضیه اول پژوهش مبنی بر این‌که دستکاری جریان نقدی عملیاتی با اظهار نظر تعدیل شده حسابرس رابطه مثبت دارد، تأیید می‌شود.

 

جدول 3- نتایج فرضیه اول پژوهش

متغیر	ضریب	خطا	آماره z	احتمال آماره z	همخطی
دستکاری جریان‌های نقدی	2/553	0/749	3/410	0/001	1/170
فرصت‏های رشد	0/008	0/087	0/090	0/925	3/830
اهرم مالی	-0/646	0/563	-1/150	0/251	2/240
اندازه شرکت	0/220	0/088	2/500	0/012	1/850
نسبت جمع موجودی و حساب دریافتنی	1/080	0/542	1/990	0/046	1/660
زیان ده بودن	0/550	0/304	1/810	0/070	1/290
سن شرکت	0/383	0/245	1/560	0/118	1/120
مالکیت نهادی	-2/100	0/458	-4/580	0/000	1/380
نوع مالکیت	-0/963	0/187	-5/140	0/000	1/380
بازده دارایی	-5/513	1/163	-4/740	0/000	3/110
اقلام تعهدی اختیاری	0/998	0/647	1/540	0/123	1/320
مقدار ثابت	-3/435	1/683	-2/040	0/041	---
سال و صنعت کنترل شد.
آماره LR	احتمال آماره LR			ضریب تعیین تعدیل شده
179/210	0/000

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

در راستای تفسیر متغیرهای کنترلی نیز می‌توان بیان کرد، ‌شرکت‌هایی که دارای اندازه بزرگ‌تری هستند و نسبت جمع موجودی و حساب دریافتنی بیشتری دارند، گزارش حسابرسی غیرمقبول بیشتری داشته‌اند. بعلاوه، ‌شرکت‌های دارای تمرکز مالکیت، مالکیت خصوصی و بازده دارایی بالاتری هستند، کمتر گزارش‌های تعدیل‌شده از حسابرس دریافت می‌نمایند.

4-3- نتایج آزمون فرضیه دوم

نتایج آزمون فرضیه دوم در جدول 4 نشان می‌دهد ضعف کنترل داخلی بر رابطه دستکاری جریان نقدی و اظهارنظر تعدیل‌شده حسابرس تأثیر تشدیدکننده دارد، اما این تأثیر از لحاظ آماری معنادار نیست. به بیان دیگر، فرضیه دوم پژوهش مبنی بر نقش تعدیل‌گر کنترل داخلی ضعیف در رابطه دستکاری جریان نقد عملیاتی و گزارش حسابرسی تعدیل‌شده تائید نمی‌شود. یکی از دلایل احتمالی نتیجه بدست آمده می‌تواند این موضوع باشد که حسابرسان داخلی و گزارش‌های کنترل‌های داخلی کارکرد محتوایی مورد انتظار را در محیط پژوهشی ایران ندارند و جنبه شکلی آنها بر جنبه محتوایی غلبه دارد. 

 

جدول 4- نتایج فرضیه دوم پژوهش

متغیر	ضریب	خطا	آماره z	احتمال آماره z	همخطی
دستکاری جریان‌های نقدی	2/378	1/021	2/330	0/020	2/130
ضعف کنترل داخلی	0/653	0/233	2/810	0/005	2/110
دستکاری جریان نقد*ضعف کنترل	0/171	1/377	0/120	0/901	2/850
فرصت‏های رشد	0/020	0/087	0/230	0/819	3/840
اهرم مالی	-0/502	0/561	-0/900	0/370	2/260
اندازه شرکت	0/272	0/090	3/020	0/002	1/880
نسبت موجودی و حساب دریافتنی	1/110	0/548	2/030	0/043	1/660
زیان ده بودن	0/593	0/312	1/900	0/058	1/290
سن شرکت	0/267	0/248	1/070	0/283	1/130
مالکیت نهادی	-2/087	0/464	-4/490	0/000	1/380
نوع مالکیت	-0/985	0/187	-5/260	0/000	1/380
بازده دارایی	-4/768	1/165	-4/090	0/000	3/210
اقلام تعهدی اختیاری	0/811	0/640	1/270	0/205	1/350
مقدار ثابت	-4/204	1/711	-2/460	0/014	---
سال و صنعت کنترل شد.
آماره LR	احتمال آماره LR
181/150	0/000

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

4-4- نتایج آزمون فرضیه سوم

نتایج آزمون فرضیه سوم پژوهش در جدول 5 نشان می‌دهد، حسابرسی باکیفیت بالاتر، با احتمال بیشتری عملکردهای حسابداری موردتردید را کشف می‌کند. در حقیقت، موسسه‌های حسابرسی باکیفیت دارای تخصص، منابع و انگیزه‌های بیش‌تری برای کشف اشتباه و تقلب هستند. بنابراین، با قاطعیت بیشتری به کشف دستکاری جریان‌های نقدی توسط مدیران می‌پردازند. در این راستا، جیانگ و همکاران (2018) بیان می‌کنند شرکت‌هایی که دستکاری جریان نقدی عملیاتی انجام می‌دهند، اگر حسابرس با کیفیت بالا انها را مورد حسابرسی قرار دهد، به احتمال بیشتری گزارش تعدیل شده ارائه می‌نمایند. لذا فرضیه سوم پژوهش مبنی بر مؤسسات رتبه اول حسابرسی، رابطه دستکاری جریان نقد عملیاتی و گزارش حسابرسی تعدیل شده را تشدید می‌نماید، تأیید می‌شود.

 

جدول 5- نتایج فرضیه سوم پژوهش

متغیر	ضریب	خطا	آماره z	احتمال آماره z	همخطی
دستکاری جریان‌های نقدی	1/060	0/999	1/060	0/289	3/680
رتبه موسسات	-0/239	0/247	-0/970	0/332	2/050
دستکاری جریان نقد* رتبه موسسات	2/221	1/300	1/710	0/088	4/380
فرصت‏های رشد	0/011	0/087	0/130	0/897	3/830
اهرم مالی	-0/645	0/566	-1/140	0/255	2/240
اندازه شرکت	0/220	0/089	2/460	0/014	1/930
نسبت موجودی و حساب دریافتنی	1/090	0/541	2/020	0/044	1/660
زیان ده بودن	0/548	0/307	1/790	0/074	1/300
سن شرکت	0/376	0/246	1/530	0/127	1/120
مالکیت نهادی	-2/155	0/460	-4/680	0/000	1/380
نوع مالکیت	-0/958	0/189	-5/060	0/000	1/400
بازده دارایی	-5/606	1/170	-4/790	0/000	3/110
اقلام تعهدی اختیاری	1/020	0/637	1/600	0/109	1/320
مقدار ثابت	-3/183	1/705	-1/870	0/062	----
سال و صنعت کنترل شد.
آماره LR	احتمال آماره LR
178/930	0/000

منبع: یافته‌های پژوهشگر

4-5- نتایج آزمون اضافی فرضیه‌های پژوهش

همان‌طور که ذکر شد، مقادیر مربوط به دستکاری جریان نقدی به‌صورت قدر مطلق در نظر گرفته شد و مدل فرضیه اول جهت تعیین تأثیر دستکاری جریان نقدی بر اظهار نظر حسابرس مورد سنجش قرار گرفت؛ چرا که تنها مد نظر بودن میزان دستکاری جریان‌های نقدی بدون توجه به مثبت و منفی بودن آن برای انجام فرضیات پژوهش، اهمیت داشت. اما طبق مقاله جیانگ و همکاران (2020) برخی از شرکت‌ها سعی در دستکاری جریان‌های نقدی شرکت برای بیشتر نشان دادن این جریان‌ها دارند و برخی شرکت‌ها ممکن است به خاطر برخی نگرانی‌ها و در چشم نبودن به دستکاری جریان‌های نقدی به سمت کمتر نشان دادن این جریان‌ها بپردازند. در این صورت ممکن است حسابرسان شرکت‌ها نظرات متفاوتی ارائه دهند. بنابراین برای نشان دادن این امر، در ادامه نمونه به دو گروه شرکت‌های با دستکاری رو به بالای جریان‌های نقدی و شرکت‌های با دستکاری رو به پایین جریان‌های نقدی تقسیم شده و سپس تأثیر دستکاری رو به بالا و رو به پایین جریان‌های نقدی بر اظهارنظر حسابرس مورد آزمون قرار گرفته است.

نتایج بررسی تأثیر دستکاری جریان‌های نقدی بر اظهارنظر حسابرس، در نمونه با مقادیر مثبت دستکاری جریان نقدی نشان می‌دهد که دستکاری رو به بالای جریان‌های نقدی تأثیر مثبت بر اظهارنظر تعدیل‌شده حسابرس است. در نمونه دیگر نشان داده شد که، ضریب متغیر دستکاری رو به پایین جریان‌های نقدی تأثیر منفی بر اظهارنظر تعدیل‌شده حسابرس است. لذا می‌توان بیان کرد که اگر شرکت‌ها از دستکاری جریان‌های نقدی به سمت بالا استفاده نمایند، حسابرسان سعی بیشتری در تعدیل صورت‌های مالی آنان دارد اما زمانی که شرکت‌ها از دستکاری جریان نقد عملیاتی منفی استفاده کنند حسابرسان از گزارش‌های تعدیل‌شده کمتری استفاده می‌نمایند.

 

جدول 6- نتایج آزمون اضافی فرضیه پژوهش

متغیر	ضریب	آماره z	همخطی	ضریب	آماره z	همخطی
دستکاری جریان‌های نقدی	4/752	**3/48	1/90	-4/384	**-2/82	1/63
فرصت‏های رشد	-0/020	-0/130	3/73	-0/006	-0/050	4/46
اهرم مالی	-0/118	-0/130	2/12	-1/023	-1/300	2/30
اندازه شرکت	0/411	**2/77	1/86	0/042	0/340	2/03
نسبت موجودی و حساب دریافتنی	1/790	**2	1/74	0/984	1/290	1/68
زیان ده بودن	0/676	1/240	1/33	0/559	1/410	1/33
سن شرکت	0/610	1/520	1/16	0/472	1/450	1/19
مالکیت نهادی	-2/506	**-3/31	1/33	-2/474	**-4/19	1/58
نوع مالکیت	-0/893	**-2/82	1/36	-1/154	**-4/41	1/56
بازده دارایی	-5/872	**-2/96	3/19	-3/560	**-2/06	4/15
اقلام تعهدی اختیاری	2/990	*1/84	3/41	-3/977	**-2/3	1/68
مقدار ثابت	-8/237	**-2/97	---	0/067	0/030	---
سال و صنعت
آماره LR	95/290			116/730
احتمال آماره LR	0/000			0/000
ضریب تعیین تعدیل شده	0/231			0/220

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

5- بحث و نتیجه‌گیری

جریان نقد عملیاتی برای ارزیابی عملکرد شرکت دارای اهمیت زیادی است. استانداردگذاران صورت‌های مالی، توجه به جریان نقد عملیاتی را توصیه می‌کنند، زیرا سود شرکت‌ها به دلیل حسابداری تعهدی و استفاده از روش‌های حسابداری مجاز در آن، ممکن است دچار ابهام شود و به‌درستی عملکرد شرکت را گزارش ننماید. همچنین، مطالعات دانشگاهی نشان می‌دهد که جریان نقد عملیاتی بیشتر از سود دارای محتوای اطلاعاتی است، به‌ویژه در زمانی که سطوح سود بالا باشد. اما، با توجه به اهمیت جریان نقد عملیاتی برای سرمایه‌گذاران، شرکت‌ها انگیزه‌هایی برای دستکاری جریان نقد عملیاتی دارند. پدیده دستکاری یا مدیریت جریان نقد عملیاتی در سال‌های اخیر نظر پژوهشگران را به خود جلب کرده است. پژوهش‌های تجربی پیشین، تأثیر دستکاری جریان نقد عملیاتی را بر عوامل اندکی آزمون نموده‌اند. در این پژوهش تأثیر دستکاری جریان نقد عملیاتی بر اظهارنظر حسابرس با وجود نقش تعدیل‌گر کنترل داخلی و حسابرس رتبه اول مورد بررسی قرار گرفت.

طبق نتایج آزمون فرضیه اول پژوهش، دستکاری جریان‌های نقدی منجر به تعدیل اظهارنظر حسابرس می‌شود. بنابراین می‌توان بیان کرد که مدیران در جهت افزایش رتبه اعتباری، رسیدن به ‌پیش‌بینی تحلیلگران و عدم کاهش بازده سهام تمایل دارند، جریان نقد عملیاتی را افزایش دهند. اما حسابرسان با نظارت و بررسی‌هایی که انجام می‌دهد دستکاری‌های مدیریت را شناسایی می‌نماید و با انطباق صورت‌های مالی با استانداردهای حسابداری و کشف این دستکاری به ارائه اظهارنظر تعدیل‌شده می‌پردازد که در این راستا، حسنی (1401) بیان نمود که به موازات افزایش مدیریت سود ناشی از تحریف در گزارشگری مالی شرکت‌ها، احتمال ارائه اظهارنظر تعدیل شده حسابرسی افزایش یافته است. حمیدیان، عرب‌صالحی و تقیان (1401) نیز بیان نمودند مدیریت سود واقعی تأثیر مثبت و معناداری بر احتمال وجود بند ابهام در تداوم فعالیت در گزارش حسابرسی دارد. علاوه بر این، جیانگ و همکاران (2018) بیان می‌کنند حسابرسان با نظارت و بررسی‌هایی که انجام می‌دهد احتمالاً دستکاری‌های مدیریت را شناسایی می‌نماید، پس با انطباق صورت‌های مالی با استانداردهای حسابداری و کشف این دستکاری به ارائه اظهارنظر تعدیل‌شده می‌پردازد.

همچنین، نتایج آزمون فرضیه دوم نشان داد که ضعف کنترل داخلی بر رابطه دستکاری جریان نقدی و اظهارنظر تعدیل‌شده حسابرس تأثیر تشدیدکننده دارد اما این تأثیر معنادار نیست. یکی از دلایل احتمالی نتیجه بدست آمده که نیاز به انجام پژوهش‌های بیشتر دارد، می‌تواند این موضوع باشد که حسابرسان داخلی و گزارش‌های کنترل‌های داخلی کارکرد محتوایی مورد انتظار را در محیط پژوهشی ایران ندارند و جنبه شکلی آنها بر جنبه محتوایی غلبه کرده است. طبق نتایج آزمون فرضیه سوم، حسابرسی باکیفیت بالاتر، با احتمال بیشتری عملکردهای حسابداری مورد تردید را کشف می‌کند. در حقیقت، مؤسسه‌های حسابرسی باکیفیت دارای تخصص، منابع و انگیزه‌های بیشتری برای کشف اشتباه و تقلب هستند. بنابراین، با قاطعیت بیشتری به کشف دستکاری جریان‌های نقدی توسط مدیران می‌پردازند. در این راستا، جیانگ و همکاران (2018) بیان می‌کنند شرکت‌هایی که مدیریت (دستکاری) جریان نقدی عملیاتی انجام می‌دهند، اگر حسابرس با کیفیت بالا انها را مورد حسابرسی قرار دهد، به احتمال بیشتری گزارش تعدیل شده ارائه می‌نمایند. لذا نتایج پژوهش با مطالعه جیانگ و همکاران (2018) مطابقت دارد.

یافته‌های به‌دست‌آمده دارای پیامدهای مهمی برای شرکت‌کنندگان بازار، مدیریت، هیئت‌مدیره و محققان است. به سرمایه‌گذاران، اعتباردهندگان ازجمله سرمایه‌گذاران توصیه می‌گردد در حین ارزیابی ‌شرکت‌ها جهت سرمایه‌گذاری به این نکته توجه داشته باشند که ممکن است برخی ‌شرکت‌ها به خاطر استفاده از دستکاری جریان‌های نقدی عملکرد عملیاتی بالاتری گزارش نمایند. لذا به مبحث گزارش حسابرس مستقل و انتخاب حسابرس رتبه برتر توجه زیادی نمایند. به سازمان حسابرسی و نهادهای نظارتی پیشنهاد می‌گردد، تدوین استاندارهای حسابداری و قوانین مالی معقول جهت کنترل دستکاری جریان‌های نقدی را موردتوجه بیشتری قرار دهند و اقدامات لازم را در جهت محدود نمودن مدیران در دستکاری جریان‌های نقدی اعمال نمایند. درنهایت، ازآنجاکه ساختار مالکیت شرکت‌های فعال در بورس اوراق بهادار تهران حاکی از حضور فعال سرمایه‌گذاران نهادی و نقش تعیین‌کننده آنان در انتخاب نحوه اجرایی کنترل داخلی و انتخاب حسابرس مستقل است، پیشنهاد می‌شود سیاست‌های قوی‌تری در مورد سیستم درونی شرکت اعمال نمایند تا به توسعه و بهبود کنترل داخلی منجر شود. تا از این طریق، ضمن در نظر گرفتن نقش مهم سرمایه‌گذاران نهادی، راهکارهایی جهت حفظ موقعیت مالی و جلوگیری از دستکاری جریان‌های نقدی را تعیین و تدوین نمایند. در تفسیر نتایج این پژوهش، بایستی به این محدودیت توجه نمود که دستکاری جریان‌های نقدی عملیاتی شرکت از طریق باقی‌مانده‌های مدل به‌دست‌آمده است و لزوماً ممکن است دستکاری جریان‌های نقدی عملیاتی شرکت تنها از این طریق منعکس نگردد.

 

[1] گروه حسابداری، دانشکده علوم اقتصادی و اداری، دانشگاه قم، قم، ایران. نویسنده مسئول.   M,[e-mail]

[2] گروه حسابداری، دانشکده مهندسی صنایع، مدیریت و حسابداری، دانشگاه شهاب دانش، قم، ایران.   [e-mail]

[3] گروه حسابداری، دانشکده مهندسی صنایع، مدیریت و حسابداری، دانشگاه شهاب دانش، قم، ایران.   [e-mail]

[4] گروه حسابداری، دانشکده علوم اقتصادی و اداری، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران. [e-mail]

[5] Balsam et al

[6] Rittenberg and Schwieger

[7] Cheng et al

[8] Lee

[9] Jiang et al

[10] Chen et al.

[11] Johl et al

[12] Pittman et al

[13] Zhang

[14] Felix and Kinney

[15] Rittenberg et al

[16] Xiao, Geng & Yuan

[17] Chen et al

[18] Jiang et al

[19] Habib et al

[20] Hermanson

[21] Mitra, Jaggi & Al-Hayale

[22] Goh & Li

[23] Jiang et al

[24] Ashbaugh-Skaife et al

[25] Jonas et al

[26] DeAngelo

[27] Spathis

[28] Van Tendeloo & Vanstraelen

[29] Herbohn & Vanitha Ragunathan

[30] Liu et al

[31] Lin et al

[32] Roychowdhury

مراجع

فهرست منابع

• برندک، سجاد و عسگر پاک مرام و سعید علی پور، (1398)، "بررسی تأثیر جریان نقد عملیاتی بر اقلام تعهدی غیرعادی شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران با تأکید بر نوع صنعت"، مدیریت دارایی و تامین مالی، 7(3)، صص 99-12.
• بنی مهد، بهمن، یحیی حساس یگانه، و نرگس یزدانیان، (1393)، "مدیریت سود و اظهارنظر حسابرس: شواهدی از بخش خصوصی حسابرسی"، حسابداری مدیریت، 7(2)، صص 17-32.
• پرویزلو، ناصر و بهنام سیف اله زاده، (1399)، "تأثیر شهرت حسابرس بر ارتباط بین ضعف کنترل داخلی در گزارشگری مالی و کارایی سرمایه‌گذاری"، چشم‌انداز حسابداری و مدیریت، 3(25)، صص 85-96.
• پورحسن سنگری، سارا، فرزانه حیدرپور و ماشااله ولیخانی، (1398)، "تأثیر شدت ضعف در کنترل‌های داخلی بر کیفیت سود در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران"، مطالعات حسابداری و حسابرسی، 8(30 )، صص 109-124.
• جامعی، رضا، زهره کولی وند و نیلوفر محمدی کلاره، (1399)، "بررسی رابطه بین ضعف کنترل داخلی و حق‌‌الزحمۀ حسابرسی با تأکید بر ارتباطات سیاسی در شرکت‌های پذیرفته‌شده بورس اوراق بهادار تهران"، پژوهش‌های حسابداری مالی، 12(2)، صص 99-114.
• حاجیها، زهره و سهیلا محمدحسین نژاد، (1394)، "عوامل تأثیرگذار بر نقاط ضعف با اهمیت کنترل داخلی"، پژوهش‌های حسابداری مالی و حسابرسی، 7 (26)، صص 137-119.
• حاجیها، زهره، جواد اورادی و مهری صالح آبادی، (1396)، "ضعف در کنترل‌های داخلی و تأخیر گزارش حسابرسی"، فصلنامه حسابداری مالی، 9(33)، صص 96-78.
• حسنی ماریه، گرکز منصور، علیرضا معطوفی و دیده خانی، (1400)، "بررسی واکنش بازار به اظهارنظر حسابرسان نسبت به ضعف با اهمیت در کنترل‌های داخلی"، دانش حسابرسی، 21(82 )، صص 202-228.
• حسنی، محمد، (1401)، "تأثیر محرک‌های بالقوه ریسک دادخواهی ناشی از اشتباه‌ها و تحریف‌ها در گزارشگری مالی صاحبکاران بر تعدیل اظهارنظر حسابرسی"، قضاوت و تصمیم‌گیری در حسابداری و حسابرسی، 1(3)، صص 125-165.
• حمیدیان، نرگس، مهدی عرب صالحی و مجید تقیان، (1401)، "تأثیر مدیریت سود واقعی بر اظهارنظر حسابرسی پیرامون تداوم فعالیت در شرکت‌های درمانده مالی"، پژوهش‌های حسابداری مالی.
• حیدری سورشجانی، زهرا و زهرا جودکی چگنی، (1401)، "تأخیر در گزارش حسابرسی: مشغله کاری حسابرس و رتبه مؤسسات حسابرسی"، دانش حسابداری مالی، 9(1)، صص 113-132.
• خواجوی، شکراله، غلامرضا رضایی و لیلا فانی، (1401)، "رابطه بین اجتناب مالیاتی و ضعف کنترل‌های داخلی"، قضاوت و تصمیم‌گیری در حسابداری و حسابرسی، 1(1)، صص 47-66.
• رمضانی، حسین رضا، کاوه آذین فر، حمیدرضا غلام نیا روشن و رضا فلاح، (1401)، "نقش فرهنگ اسلامی و تجربه حسابرس در رابطه بین انصاف متقابل و کیفیت حسابرسی در شرایط محیطی ایران"، قضاوت و تصمیم‌گیری در حسابداری و حسابرسی، 1(2)، صص 143-163.
• روزبهانی، فاطمه، بهمن بنی مهد و مهدی مرادزاده فرد، (1396)، "رابطه میان دستکاری سود و گزارش غیر مقبول حسابرسی"، دانش حسابداری و حسابرسی مدیریت، 6(23)، صص 145-154.
• ساعدی، رحمان و محسن دستگیر، (1396)، "تأثیر ضعف کنترل‌های داخلی و شکاف سهامداران کنترلی بر کارایی سرمایه‌گذاری شرکت‌های پذیرفته‌‌شده‌ در بورس اوراق بهادار تهران"، پژوهش‌های حسابداری مالی، 9(4).
• کاردان، بهزاد، مهدی صالحی و حسین کلاته، (1395)، "رابطه بین اظهارنظر حسابرس، اقلام تعهدی اختیاری و ریسک مالی"، پژوهش‌های حسابداری مالی و حسابرسی، 8(31)، صص 111-125.
• رضائی، محمد و محمد رضایی، (1394)، "بررسی رابطه بین رتبه مؤسسات حسابرسی معتمد سازمان بورس و اوراق بهادار و کیفیت حسابرسی"، دانش حسابداری و حسابرسی مدیریت، 4(14)، صص 1-14.
• محمدرضایی، فخرالدین و امید فرجی، (1398)، "معمای سنجش کیفیت حسابرسی در پژوهش‎های آرشیوی: نقد و ارائه پیشنهادهایی برای محیط پژوهشی ایران"، بررسی‌های حسابداری و حسابرسی، 26(1)، صص 87-122.

ولی نیا، سید نیما، محمدحسین رنجبر، داوود خدادادی و حجت الله سالاری، (1401)، "واکنش بازار سهام به مدیریت سود، ریسک شرکت و ضعف کنترل‌های داخلی"، دانش سرمایه‌گذاری، 11(42)، صص 563-578