ارتباط میان کارآیی مدیران در ایجاد جریان نقد عملیاتی و مدیریت سود واقعی

قضاوت و تصمیم گیری در حسابداری

دوره 2، شماره 7، مهر 1402، صفحه 25-42   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/jdaa.2023.705525

نویسندگان

محدثه عابدینی¹؛ بهمن بنی مهد^{* 1}؛ مهدی مرادزاده فرد¹؛ اعظم شکری چشمه سبزی²

¹گروه حسابداری، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران

²گروه حسابداری، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.

چکیده

چکیده
مدیریت واحد تجاری همواره باید به دنبال فرصت‌هایی باشد تا ارزش شرکت را افزایش دهد. بدون ایجاد وجوه نقد کافی، نمی‌توان محصولات جدید تولید نمود و به فروش رساند، از این رو، ارزش شرکت بدون ایجاد وجوه نقد عملیاتی کافی بهبود نمی‌یابد. بنابراین، هدف این پژوهش آن است تا در راستای اهداف گزارشگری مالی،  کارایی مدیران  در  ایجاد جریان نقد عملیاتی را بر اساس تحلیل پوششی داده‌ها اندازه‌گیری نماید و سپس رابطه میان نمره کارایی را با مدیریت سود واقعی مورد بررسی قرار دهد. جامعه آماری تحقیق شامل 550 شرکت از شرکت­های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران که از این تعداد 120 شرکت به عنوان نمونه تحقیق به روش حذف سیستماتیک انتخاب شده‌اند. مبانی نظری و داده‌های پژوهش طبق مطالعات کتابخانه‌ای جمع‌آوری شده است. برای تحلیل‌های آماری از رگرسیون خطی چندمتغیره استفاده شده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد کارایی مدیران در  ایجاد جریان نقد عملیاتی طی دوره پژوهش، روندی نزولی است. همچنین کارایی مدیران در ایجاد جریان نقد عملیاتی رابطه‌ای منفی و معنی‌دار با مدیریت سود واقعی دارد.

کلیدواژه‌ها

واژه‌های کلیدی: تحلیل پوششی داده‌ها؛ جریان نقد عملیاتی؛ کارایی مدیریت؛ مدیریت سود واقعی

اصل مقاله

 

https://doi.org/10.30495/jdaa.2023.1976751.1067

 

 

ارتباط میان کارآیی  مدیران در ایجاد جریان نقد عملیاتی و  مدیریت سود واقعی

 

 

تاریخ دریافت: 08/04/1402                  تاریخ پذیرش: 02/06/1402

محدثه عابدینی[1] بهمن بنی مهد*[2] مهدی مرادزاده فرد[3] اعظم شکری چشمه سبزی[4]

 

چکیده

مدیریت واحد تجاری همواره باید به دنبال فرصت‌هایی باشد تا ارزش شرکت را افزایش دهد. بدون ایجاد وجوه نقد کافی، نمی‌توان محصولات جدید تولید نمود و به فروش رساند، از این رو، ارزش شرکت بدون ایجاد وجوه نقد عملیاتی کافی بهبود نمی‌یابد. بنابراین، هدف این پژوهش آن است تا در راستای اهداف گزارشگری مالی،  کارایی مدیران  در  ایجاد جریان نقد عملیاتی را بر اساس تحلیل پوششی داده‌ها اندازه‌گیری نماید و سپس رابطه میان نمره کارایی را با مدیریت سود واقعی مورد بررسی قرار دهد. جامعه آماری تحقیق شامل 550 شرکت از شرکت­های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران که از این تعداد 120 شرکت به عنوان نمونه تحقیق به روش حذف سیستماتیک انتخاب شده‌اند. مبانی نظری و داده‌های پژوهش طبق مطالعات کتابخانه‌ای جمع‌آوری شده است. برای تحلیل‌های آماری از رگرسیون خطی چندمتغیره استفاده شده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد کارایی مدیران در  ایجاد جریان نقد عملیاتی طی دوره پژوهش، روندی نزولی است. همچنین کارایی مدیران در ایجاد جریان نقد عملیاتی رابطه‌ای منفی و معنی‌دار با مدیریت سود واقعی دارد.

واژه‌های کلیدی: تحلیل پوششی داده‌ها، جریان نقد عملیاتی، کارایی مدیریت، مدیریت سود واقعی.

 

1- مقدمه

پیش‌بینی جریان نقد یکی از موضوعاتی است که در چند دهه گذشته همواره مورد توجه خاص محققان حســابداری بوده اســت، به نحوی که تاکنون تحقیقات متعددی برای آزمون توانایی ارقام حسابداری در پیش­­بینی جریان‌های نقدی انجام و مدل­های متفاوتی نیز برای پیش‌بینی جریان‌های نقدی عملیاتی ارائه شده است. محققان نشــان داده­اند که جریان­های نقدی عملیاتی در مقایسه با سایر جریان­های نقدی، توانایی بیشتری در پیش­بینی سلامت مالی دارند (نوری و همکاران، 2020).  تحقیقات در زمینه کیفیت سود نیز نشان داده­­اند، جریان نقد عملیاتی می­تواند شاخص مناسبی برای سنجش کیفیت سود باشد (دیچو و دیچاو[5]، 2002).  آنچه که در مطالعات گذشته مورد توجه پژوهشگران قرار نگرفته است، محاسبه کارایی مدیران شرکت­ها در ایجاد جریان نقد عملیاتی است. به عنوان نمونه کاظمی‌و مهری (1397) بر اساس داده‌های تعهدی صورت سود و زیان نشان دادند بین کارایی مدیریت و مدیریت سود واقعی ارتباط منفی و معناداری وجود دارد.

موضوع مدیریت سود، یکی از موضوعات مهم در ارزیابی عملکرد مالی شرکت­ها است که مورد توجه پژوهشگران زیادی قرار گرفته است. در مدیریت سود واقعی، مدیریت شرکت به دنبال آن است تا سود و جریان نقدی را به طور همزمان دستکاری نماید. بنابراین، یکی از معیارهای مهم در ارزیابی مدیریت سود واقعی، جریان نقد عملیاتی است. از این رو،  ارزیابی کارایی و بهره‌وری شرکت در ایجاد جریان‌های نقدی عملیاتی می‌تواند به تحلیلگران مالی و سرمایه‌گذاران و همچنین اعتباردهندگان کمک نماید تا آن‌ها بتوانند مدیریت سود واقعی را بهتر ارزیابی کنند.

توانایی مدیریت را می­توان به عنوان یکی از دارایی­های نامشهود شرکت تلقی نمود. متون و مباحث حسابداری و مالی­­­؛ توانایی مدیر را کارآیی او در تبدیل بهینه منابع شرکت، به درآمد تعریف می­کنند. مطالعات انجام شده در حوزه مدیریت، تأیید می­نمایند که عملکرد مدیر به علل مختلفی از جمله ویژگی­های فردی، عوامل درون­سازمانی و برون­سازمانی وابسته است (دمرجیان و همکاران، 2013). یکی از متداول‌ترین تکنیک‌های ارزیابی کارایی و عملکرد مدیر استفاده از تحلیل پوششی داده است. بر این اساس، هدف پژوهش حاضر در درجه اول، محاسبه کارایی مدیر در ایجاد جریان نقد عملیاتی و در درجه دوم بررسی ارتباط کارایی مدیر در ایجاد جریان نقد عملیاتی و مدیریت سود واقعی در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می‌باشد.

نوآوری تحقیق حاضر آن است که به کمک تکنیک تحلیل پوششی داده‌ها، ابتدا کارایی مدیران شرکت را در ایجاد جریان نقد عملیاتی محاسبه  می‌نماید. در تحقیقات گذشته کارایی مدیران شرکت­ها بر اساس ارقام و مبنای تعهدی حسابداری محاسبه گردیده است مانند تحقیق دمرجیان[6] و همکاران (2012) و هوانگ و سون[7] (2017)، اما در این تحقیق کارایی مدیران بر مبنای نقدی و با استفاده از داده‌های بخش فعالیت‌های عملیاتی صورت جریان وجوه نقد محاسبه می‌شود. این موضوع از آن جهت دارای اهمیت است که در مبنای تعهدی امکان دستکاری ارقام حسابداری وجود دارد، اما در مبنای نقدی این  چنین نیست. از این رو، پرسش این تحقیق آن است که کارایی مدیر در ایجاد جریان نقد عملیاتی تا چه اندازه بر مدیریت سود واقعی شرکت تأثیرگذار است. به عقیده نویسندگان، این مقاله می‌تواند دستاوردها وارزش افزوده علمی‌به شرح زیر داشته باشد:

اول آن که نتایج این مقاله به صورت تجربی می‌تواند موجب بسط و گسترش متون درباره کارایی مدیر و تأثیر آن  بر  مدیریت سود شود. دوم آن که این پژوهش می‌تواند دانش و آگاهی قانون‌گذاران در حوزه بازار سرمایه درباره نقش توانایی مدیران  بر مدیریت سود واقعی را بهبود بخشد. سوم آن که این مقاله می‌تواند مبنایی برای انجام پژوهش‌های جدید در حوزه مدیریت سود را فراهم آورد.     

در ادامه اشاره‌ای به مبانی نظری­، پژوهش‌های انجام شده، روش­شناسی تحقیق، یافته­های تحقیق و نتیجه­گیری اختصاص دارد.

 

2-مبانی نظری و پیشینه پژوهش

2-1- نظریه سطوح بالاتر^[8]

این نظریه بر این نکته تأکید دارد که  ویژگی‌ها و توانایی‌های مدیران سطوح بالا بر تصمیمات و عملکرد آنها در سازمان تأثیرگذار است. زیرا این ویژگی‌ها با پایه‌های شناختی، ارزش‌ها و ادراکات آن‌ها در ارتباط است که همه این موارد می‌توانند ارتباط مستقیمی‌با تصمیم‌گیری مدیران داشته باشند. به عبارت دیگر، ویژگی‌های فردی و مدیریتی مدیران نظیر سبک‌های تصمیم‌گیری می‌تواند عملکرد واحد تجاری را تحت تأثیر خود قرار دهد. در این راستا ، حبیب و حسین^[9] (2013) نشان دادند ویژگی‌های فردی و رفتاری مدیران عامل و مدیران مالی مانند جنسیت، سوابق کاری، بیش اعتمادی، ریسک‌پذیری، قدرت و شهرت مدیر می‌تواند در تصمیم‌گیری مدیران در حوزه گزارشگری مالی، بسیار با اهمیت و تأثیرگذار باشد. به عقیده دمرجان و همکاران (2013) کارایی مدیران به عنوان یکی از ویژگی‌های مدیریت به طور مستقیم بر  رویه‌های حسابداری و در نتیجه بر  سودآوری شرکت، ایجاد جریان‌های نقدی و ارزش شرکت تأثیر می‌گذارد.  هوانگ و سون (2017)  نیز طی پژوهشی نشان دادند کارایی مدیر به عنوان یکی از ویژگی‌های سبک‌های مدیریت، رابطه‌ای مستقیم با مدیریت سود واقعی دارد.  به عقیده آن‌ها این ویژگی می‌تواند بر انتخاب رویه‌های حسابداری در بیش‌نمایی سود اثرگذار باشد.

 

 

 

 2-2-نظریه مباشرت مدیر

 طبق این نظریه در یک  واحد تجاری، مدیران مباشر مالکان واحد تجاری هستند. آن‌ها وظیفه دارند تا میان منافع خود و مالکان تعادل ایجاد کنند. به عبارت دیگر مطابق با این نظریه، مدیران واحد تجاری نباید منافعی بیش از منافع مالکان کسب کنند. نظریه مباشرت به دنبال آن است تا مدیران را به فعالیت در راستای اهداف واحد تجاری تشویق نمایند و همچنین وظیفه پاسخگویی را در روابط میان مدیر و مالک برقرار سازد (دیویس و همکاران، 1997).  در اهداف گزارشگری مالی هیئت تدوین استانداردهای بین‌المللی گزارشگری مالی نیز بر ارائه اطلاعات سودمند درباره ارزیابی وظیفه مباشرت مدیر تأکید شده است. این هیئت تأکید دارد تا اطلاعات درباره جریان نقدی به منظور ارزیابی توانایی واحد تجاری در ایجاد خالص جریان‌های نقدی آتی برای استفاده‌کنندگان فراهم  شود. در این راستا، مبلغ جریان نقدی حاصل از عملیات معیار اصلی در ارزیابی این موضوع است که عملیات واحد تجاری تا چه میزان جریان‌های نقدی کافی برای بازپرداخت وام‌ها، نگهداشت توان عملیاتی واحد تجاری، پرداخت سود تقسیمی‌و انجام سرمایه‌گذاری جدید ایجاد کرده است (مدیریت تدوین استانداردها، 1396). در واقع، تأکید هیئت‌های تدوین‌کننده استانداردهای حسابداری از ایجاد و کفایت جریان نقد عملیاتی پس از کسر تقسیم سود و دیگر مخارج همان جریان نقد آزاد است. جریان نقد آزاد، میزان وجه نقد ناشی از عملیاتی است که از پس از کسر سود سهام و مخارج سرمایه‌ای در شرکت باقی می‌ماند. هر چه مبلغ جریان نقد آزاد بیشتر باشد، این موضوع نشان می‌دهد که مدیریت واحد تجاری در راستای خلق ارزش، موفق عمل نموده است. طبق مفهوم جریان نقد آزاد، مدیریت واحد تجاری همواره باید به دنبال فرصت‌هایی باشد تا ارزش شرکت را افزایش دهد. این مفهوم تأکید دارد که بدون ایجاد وجوه نقد کافی، نمی‌توان محصولات جدید تولید نمود و به فروش رساند، از این رو، ارزش شرکت بدون ایجاد وجوه نقد عملیاتی کافی بهبود نمی‌یابد. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که مفهوم جریان نقد آزاد کاربردهای سودمندی در ارزیابی وظیفه مباشرت مدیر دارد (چنگ[10] و همکاران ، 2005).  

 

3-2-پیشینه پژوهش

آزاد و پورزمانی (1401) نشان دادند متغیرهای نسبت مالکان نهادی، نسبت مدبران غیرموظف، ارتباط سیاسی شرکت و نسبت مالکیت مدیریتی و تمرکز مالکیت نسبت به سایر متغیرها قدرت بالاتری در تبیین کارایی مدیران دارند. همچنین از بین معیارهای ریسک، معیار ریسک مالی، ریسک نوسان قیمت سهام و ریسک بحران مالی بر کارایی مدیران تأثیرگذار است. کردستانی و جعفری سوق (1401) نشان دادند بین عملکرد شرکت‌های همتا و مدیریت سود رابطه مثبتی وجود دارد و عملکرد بالای شرکت‌های همتا منجر به افزایش مدیریت سود می‌شود. به علاوه تغییر پیش‌بینی مدیریت از سود هر سهم رابطه مثبتی با عملکرد شرکت‌های همتا دارد و همچنین بین معیار تحقق پیش‌بینی سود و عملکرد شرکت‌های همتا رابطه معناداری وجود دارد. مشایخ و میرزایی (1401) دریافتند که بیش اعتمادی مدیر بر مدیریت جریان‌های نقدی عملیاتی اثر مثبت و معناداری دارد و همچنین جریان نقد حاصل از فعالیت‌های تأمین مالی و جریان نقدی حاصل از فعالیت‌های سرمایه‌گذاری، اثر منفی و معنادار در رابطه‌ی بین بیش اعتمادی مدیر و مدیریت جریان‌های نقدی دارد. زمانیان فر و همکاران (1400) نشان دادند مدیریت سود واقعی بر ادراک نامتقارن سرمایه‌گذاران تأثیر مثبت و معناداری دارد. همچنین آن‌ها دریافتند نوسان‌های بیش از حد سهام تأثیر مثبت مدیریت سود واقعی بر ادراک نامتقارن سرمایه‌گذاران را تشدید می‌کند. ریاحی نژاد و توانگر (1400) در بررسی تأثیر ویژگی‌های فرهنگ سازمانی بر رابطه مدیریت سود و خوانایی گزارش‌های مالی دریافتند که آینده‌گرایی، تساوی جنسیتی، قاطعیت، جمع‌گرایی و نوع دوستی بر رابطه مدیریت سود و خوانایی گزارش‌های مالی تأثیر معنی‌داری دارند.  

اسدی و کرمی‌ (1399) نشان دادند، تجربه شخصیتی و فردی، تجربه و دانش ضمنی مدیریتی، تجربه و دانش ضمنی حسابرسی و تجربه و دانش ضمنی قوانین کار و تأمین اجتماعی از عامل‌هایی هستند که در الگوی رفتاری مدیریت سود مؤثر هستند. استا و همکاران (1399)  رابطه مدل­های مالی و اقتصادی با تکنیک تحلیل پوششی داده­ها در ارزیابی عملکرد شرکت­های سرمایه­گذاری را بررسی نمودند. نتایج این پژوهش نشان می­دهد که بین مدل­های مالی و مدل تحلیل پوششی داده­ها در ارزیابی عملکرد، رابطه معنادار و معکوسی وجود دارد. همچنین بین مدل­های اقتصادی و مدل تحلیل پوششی داده­ها در ارزیابی عملکرد، رابطه معنادار و مستقیمی‌وجود دارد. جبارزاده کنگرلویی و همکاران (1398) با استفاده از تحلیل پوششی داده­ها توانایی مدیران شرکت­های پذیرفته شده در بورس را اندازه­گیری نمودند. آن­ها دریافتند که با افزایش توانایی مدیریت، عدم تقارن اطلاعاتی و عدم اطمینان اطلاعاتی کاهش می­یابد. همچنین شواهد این پژوهش بیانگر آن است که توانایی مدیر موجب بهبود رتبه شرکت در افشای به موقع اطلاعات می­شود. آن­ها در این پژوهش نتیجه می­گیرند که توانایی مدیریت باعث شفافیت اطلاعات می­شود. اما ضعف در کنترل‌های داخلی شرکت می­تواند تأثیر توانایی مدیریت بر شفافیت اطلاعات را کاهش دهد. بزرگ اصل و صالح زاده (1393) با استفاده از تکنیک تحلیل پوششی داده­ها، کارآیی مدیران شرکت­ها را محاسبه و سپس ارتباط آن را با کیفیت اقلام تعهدی مورد مطالعه قرار دادند. نتایج این پژوهش بیانگر آن بود که رابطه­ای معنی­دار میان کارآیی مدیر و کیفیت اقلام تعهدی وجود ندارد.

حبیب^[11] و همکاران (2022) نشان دادند که استراتژی‌ها و سیاست‌های مالی شرکت از جمله مدیریت سود واقعی به شدت تحت تأثیر ویژگی‌های مدیرعامل شرکت است. در تأیید این عقیده، فانگ^[12] و همکاران (2022) دریافتند در شرکت‌های آمریکایی، مدیران اجرایی که ارتباطات اجتماعی بالایی دارند بیشتر درگیر  مدیریت سود تعهدی و واقعی هستند. گریفین^[13] و همکاران (2021) نیز نشان دادند با افزایش مراودات و ارتباطات اجتماعی مدیران عامل  با مدیران خارج شرکت  رابطه‌ای مثبت و معنی‌دار با نوسان در مدیریت سود واقعی دارد. چن و وانگ^[14] (2022) در بررسی کارآیی مدیران در تأمین مالی شرکت­ها در صنایع نوظهور و در حال توسعه دریافتند که کارآیی این شرکت­ها پایین است. دیکولی[15] و همکاران (2021) نشان دادند مدیران مالی و مدیران عامل در بیش نمایی سود با استفاده از مدیریت سود واقعی  همکاری می‌نمایند. این در حالی است که بیکر^[16] و همکاران (2019) دریافتند هر چند میان قدرت مدیرعامل و مدیریت سود واقعی رابطه‌ای معنی‌دار و مثبت وجود دارد، اما مقاومت مدیر مالی در مقابل فشارهای مدیرعامل می‌تواند خواسته‌های مدیرعامل در مدیریت سود واقعی را محدود نماید. سیما مورا[17] (2021) کارآیی مدیران را در شرکت­های خانوادگی مورد مطالعه و بررسی قرار داد. یافته­های او نشان می­دهد هرگاه این گروه از شرکت­ها توسط یکی از اعضای خانواده مدیریت می­شوند، کارآیی مدیران در این شرکت­ها پایین است. او در این پژوهش بیان می­کند آنچه که برای مدیران شرکت­های مذکور مهم است، منافع خانوادگی از جمله حفظ شهرت خانوادگی است و موضوعات و نیاز مدیریتی اهمیت چندانی برای آن­ها ندارد. تن[18] و همکاران (2021) با استفاده از تحلیل پوششی داده­ها دریافتند که شرایط بازار در صنعت هتل­داری نقش با اهمیتی در ایجاد جریان­های نقدی عملیاتی دارند. به عقیده آن­ها شرایط و فرصت­های بازار در ایجاد توان رقابتی می­تواند در کارآیی مدیران این صنعت در ایجاد جریان­های نقدی عملیاتی تأثیر عمده­ای داشته باشد. بوجلبن[19] و همکاران (2020)، در پژوهشی با عنوان­ "مدیریت سود واقعی و ارتباط جریان­های نقدی عملیاتی: مطالعه شرکت­های فرانسوی"، بیان داشتند تمرکز اصلی این مطالعه بررسی این است که آیا سطح مدیریت سود از طریق فعالیت­های واقعی بر ارتباط ارزش جریان­های نقدی حاصل از عملیات با توجه به توانایی آنها در پیش­بینی جریان نقد عملیاتی آتی تأثیر می­گذارد. یافته­های آنها این واقعیت را برجسته می­کند که اگر مدیران تصمیم بگیرند سودهای رو به بالا را از طریق فعالیت­های عملیاتی دستکاری کنند، این موضوع می‌تواند  بر محتوای اطلاعاتیِ  جریان نقد عملیاتی تأثیر منفی بگذارد. دمرجیان وهمکاران  (2013) به بررسی رابطه بین توانایی مدیریت و کیفیت سود پرداختند و از چهار عامل تجدید ارائه صورت‌های مالی، ثبات سود، پیش‌بینی مطالبات مشکوک‌الوصول و کیفیت اقلام تعهدی به  عنوان معیار کیفیت سود استفاده نمودند و آنها در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که توانایی مدیریت با هرکدام از  چهار عامل کیفیت سود، رابطه مستقیم دارد.

 از دیدگاه نظری با افزایش توانایی مدیر در ایجاد جریان نقد عملیاتی، هزینه‌های نمایندگی کاهش می‌یابد و این موضوع  باعث کاهش دستکاری مدیر در سود می‌گردد. اما از طرف دیگر،  پژوهش‌های انجام شده بیانگر آن است که با افزایش توانایی مدیران، دخالت آن‌ها در دستکاری فعالیت‌های واقعی در بیش نمایی سود (مدیریت سود واقعی) بیشتر می‌شود (دمرجان و همکاران، 2013 ؛ حبیب و همکاران، 2022). از این رو، فرضیه پژوهش به صورت زیر بیان می‌شود:

میان  کارایی مدیر در ایجاد جریان نقد عملیاتی  و مدیریت سود واقعی رابطه معنی‌دار وجود دارد.

 

3- روش­شناسی پژوهش

جامعه آماری پژوهش شامل شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران می‌باشد. قلمرو زمانی پژوهش از سال 1392 تا سال 1398 است. مبانی نظری و داده‌های پژوهش بر اساس مطالعات کتابخانه­ای جمع­آوری شود. داده­های مورد نیاز برای تجزیه و تحلیل آماری از روی صورت‌های مالی شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران از پایگاه الکترونیکی سازمان بورس اوراق بهادار، استخراج گردیده است. آزمون فرضیه  نیز بر اساس روش رگرسیون چند متغیره انجام گردیده است. همچنین از تعداد 550 شرکت پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران ، تعداد 120 شرکت به عنوان نمونه آماری بر اساس شرایط زیر انتخاب شده است:

الف) شرکت‌های غیر فعال بورسی حذف می‌گردند

ب) شرکت قبل از سال 1392 در بورس اوراق بهادار پذیرفته شده باشد و نام آن تا پایان سال 1398 از فهرست شرکت‌های یاد شده حذف نشده باشد؛

ج) سال مالی شرکت‌ها باید به پایان اسفندماه هر سال منتهی شود؛

د) به ‌دلیل شفاف نبودن مرزبندی بین فعالیت‌های عملیاتی و تأمین مالی شرکت‌های مالی (شرکت‌های سرمایه‌گذاری و واسطه‌گری مالی، بانک‌ها، نهادهای مالی و بیمه‌ها و ...)، این شرکت‌ها از نمونه حذف شده‌اند؛

 متغیر وابسته در این پژوهش مدیریت سود واقعی است. این متغیر بر اساس مدل روچودوری سال(2006) محاسبه می‌شود. روچودری (2006)  برای محاسبه مدیریت سود واقعی از سه مدل استفاده می‌نماید. مجموع خطای مدل ها،  مدیریت سود واقعی را نشان می‌دهد.

(1)

 

(2)

 

(3)

 

که در آن‌ها:

CFO_t = جریان نقد عملیاتی سال جاری 

A_t-1= جمع دارایی‌ها در ابتدای سال جاری

S_t=  فروش سال جاری

∆S_t= تغییرات فروش سال جاری نسبت به سال قبل 

∆S_t-1= تغییرات فروش سال قبل  نسبت به سال قبل تر از آن  

S_t-1= فروش سال قبل    

PROD_t =  بهای تمام شده کالای فروش رفته در سال جاری

DISEXP_t  هزینه‌های عمومی‌و اداری و فروش =

خطای مدل= ε

بعد از محاسبه خطای سه مدل بالا ، مقادیر خطای رابطه 1 و 3 در منهای یک ضرب و سپس با مقادیر خطای رابطه 2 جمع می‌شود. در واقع مجموع مقادیر خطای سه رابطه فوق بعد از تعدیل مذکور به عنوان مدیریت سود واقعی در نظر گرفته می‌شوند.

همچنین متغیر مستقل تحقیق کارایی مدیرعامل می‌باشد. در این پژوهش کارآیی مدیر  بر اساس تحلیل پوششی داده­ها به تفکیک هر صنعت محاسبه شده است. برای این منظور متغیرهای ورودی جمع تسهیلات مالی، جمع هزینه­های عملیاتی، تعداد کارکنان، جمع دارایی‌های ثابت و متغیر خروجی نیز جریان نقد عملیاتی در نظر گرفته می­شود. هدف این است تا میزان توانایی و کارآیی مدیر در ایجاد جریان نقد عملیاتی با توجه به متغیرهای ورودی اندازه­گیری شود. متغیرهای کنترل پژوهش نیز شامل اندازه شرکت، اهرمالی، توان رقابت شرکت، دانش مالی مدیرعامل ، استقلال هیئت مدیره، درصد سهام متعلق به سهامدار نهادی، بازده دارایی، رشد فروش و نوع حسابرس می‌باشد. بر اساس آنچه که گفته شد مدل پژوهش را می‌توان به صورت رابطه 4  نوشت:

(4)

REM_it = β₀ + β₁CEO_ER_it + β₂Size_it+ β₃LEV_it+ β₄ PMC_it + β₅CEO_Fk _it +  β₆BIndep_it+ β₇Ins_{_}Sh _it+ β₈ROA_it+ β₉Sale Growth_it+ β₁₀Aud_it+ λ

که در آن :

REM= مدیریت سود واقعی در سال جاری

 CEO_ER_it =  کارایی مدیرعامل در ایجاد جریان نقد عملیاتی  

Size = اندازه شرکت که عبارت است از  لگاریتم طبیعی جمع دارایی‌ها

Lev= نسبت اهرمی‌که از طریق جمع بدهی‌ها به جمع دارایی‌ها به دست می‌آید

PMC= توان رقابت شرکت عبارت است از جمع فروش هر شرکت در هر سال به جمع فروش صنعت

CEO_FK = دانش مالی مدیرعامل ، هرگاه مدیرعامل دارای تحصیلات در زمینه مالی و حسابداری و مدیریت باشد، مقدار آن یک و در غیر آن صورت صفر در نظر گرفته می­شود.  

BIndep=  استقلال هیئت مدیره  عبارت است از نسبت تعداد اعضای هیئت مدیره غیرموظف به جمع کل اعضای هیئت مدیر

Ins_Sh=  درصد سهام متعلق به سهامداران نهادی

ROA= بازده دارایی عبارت است از نسبت سود خالص به جمع دارایی

 Sale Growth   رشد فروش شرکت در سال جاری نسبت به سال قبل  =

Aud =  نوع حسابرس ، اگر حسابرس شرکت سازمان حسابرسی باشد عدد یک و در غیر این صورت صفر

  λ =خطای مدل

 

4- تحلیل پوششی داده‌ها –  مدل وزن مشترک 

تحلیل پوششی داده‌ها اندازه کارایی واحدهای تصمیم‌گیری^[20] با چندین ورودی و خروجی را با تخصیص وزن هایی به آن‌ها و به صورت نسبت جمع خروجی‌های وزن‌دار بر  ورودی‌های وزن‌دار به دست می‌آورد. لذا هر واحد تصمیم‌گیری می‌تواند مطلوب‌ترین وزن‌ها را برای حاصل شدن ماکزیمم شاخص کارایی اختیار کند. بنابراین شاخص کارایی بدست آمده بهترین سطح کارایی برای هر واحد تصمیم‌گیری می‌باشد (وو، 2016 ؛ بداقی و همکاران، 1398).    

فرض کنید که یک مجموعه از DMU ها وجود دارد. هر DMU_j ، m ورودی متمایز  (i=1,..,m) و s خروجی متمایز  (r=1,…,s) دارد. کارایی خود ارزیابی از  با استفاده از مدل CCR در DEA به صورت زیر نمایش داده خواهد شد:

 

 

     (1)

 

 

 

 

که در آن  و  به ترتیب نمایش از وزن های r امین خروجی و i امین ورودی از  هستند. حاصل این مدل مقدار ماکزیمم کارایی  است. برای هر  یک مجموعه از وزن های بهینه  ،  ، .... ،  ،  ،  ، .... ،  با حل مدل 1 به دست می‌آوریم. پس برای ارزیابی کارایی هر DMU یک مجموعه وزن داریم که کارایی آن DMU را در بهترین شرایط محاسبه می‌کند. اما این باعث یک نوع عدم رضایت در بین DMU ها  می‌شود. شاید بهترین وزن انتخاب شده برای یک DMU برای یک DMU دیگر قابل قبول نباشد. برای رفع این مشکل از مدل‌های وزن مشترک در DEA استفاده می‌شود. مدل وزن مشترک DEA که در این تحقیق استفاده می‌شود به شرح زیر است:

 

 

                                      (2)

 

 

که در آن  کارایی به دست آمده با استفاده از مدل 1 برای    است. در واقع در این مدل به دنبال یافتن وزن مشترکی برای DMU ها هستیم که کمترین فاصله از کارایی ایده‌آل آن‌ها را داشته باشد. مدل فوق را می‌توان به صورت زیر نوشت:

 

 

                                     (3)

 

 

تابع هدف با توجه به اینکه  یک مقدار مشخص است و در بهینه‌سازی هیچ تأثیری ندارد حذف شده است. بعد از حل این مدل که یک مدل وزن مشترک است، جواب‌های بهینه  ،  ، .... ،  ،  ،  ، .... ،  به دست می‌آید که به آن وزن مشترک می‌گوییم و کارایی‌های وزن مشترک عبارتنداز:

 

(4)

 

پس  به عنوان نمره کارایی وزن مشترک در این تحقیق برای محاسبه نمره کارایی شرکت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

 

4-1 - مدل وزن مشترک با بازده به مقیاس متغیر

مدل وزن مشترک ارائه شده در بالا با فرض بازده به مقیاس ثابت بود. اما می‌توان ورژن بازده به مقیاس متغیر آن را نیز گسترش داد. در واقع مدل وزن مشترک برای ارزیابی کارایی با فرض بازده به مقیاس متغیر به صورت زیر است:

 

 

                                             (5)

 

 

 بعد از حل مدل وزن مشترک جواب های بهینه  ،  ، .... ،  ،  ،  ، .... ،  و  به دست می‌آید که به آن وزن مشترک می‌گوییم و کارایی‌های وزن مشترک عبارتنداز:

 

(6)

 

یکی از ویژگی‌های مدل‌های وزن مشترک با بازده به مقیاس متغیر پایداری نسبت به انتقال داده‌ها است، به اینصورت که اگر ورودی و خروجی‌ها را با یک عدد ثابت جمع کنیم تغییری در نمره کارایی به دست نمی‌آید. این مورد برای داده‌های مالی که شامل داده‌های منفی هستند مناسب است، به اینصورت که ورودی و خروجی‌های که شامل داده‌های منفی هستند را با یک عدد ثابت جمع می‌کنیم تا همگی نامنفی شوند و فرض اولیه تحلیل پوششی داده‌ها که تمام ورودی و خروجی‌ها نامنفی باشند، برقرار می‌شود.

 

5- یافته­های پژوهش

1-5- آمار توصیفی

در این بخش، قبل از آزمون فرضیه­ پژوهش، آمار توصیفی متغیرهای تحقیق در جدول 1 ارائه می­شود. اصلی‌ترین شاخص مرکزی، میانگین است که بیانگر نقطه تعادل و مرکز ثقل توزیع  است و شاخص خوبی برای نشان دادن مرکزیت داده‌ها است و میانه وضعیت جامعه را نشان می‌دهد، نیمی‌کمتر از این مقدار و نیمی ‌بیشتر از این مقدار هستند. انحراف معیار هم میزان  پراکندگی داده‌ها از میانگین را نشان می‌دهد. برای مثال میانگین مدیریت سود واقعی برابر 148/0 یعنی شرکت‌های نمونه به میزان 14 درصد دارایی‌ها اقدام  به مدیریت سود واقعی نموده‌اند. شواهد جدول 1 نشان می­دهد که میانگین سطح کارآیی مدیران در ایجاد جریان نقد عملیاتی طی دوره تحقیق بسیار پایین و برابر 12 درصد است. همچنین نمودار 1 به روشنی مشخص می‌نماید طی دوره زمانی پژوهش، سطح کارآیی مدیران در ایجاد جریان نقد عملیاتی، روندی نزولی دارد.

 

جدول 1 : آمار توصیفی متغیرهای مربوط به آزمون فرضیه­

نام متغیر	میانگین	میانه	ماکسیمم	مینیمم	انحراف معیار
مدیریت سود واقعی	148/0	042/0	478/4	034/1-	772/0
جریان نقدی عملیاتی غیرعادی	063/0-	028/0-	435/0	646/1-	344/0
بهای تمام شده غیرعادی	068/0	020/0	445/1	388/1-	463/0
هزینه‌های عملیاتی غیرعادی	016/0-	002/0-	349/0	979/0-	219/0
کارایی مدیر در ایجاد جریان‌های نقدی عملیاتی	120/0	047/0	1	0	171/0
اندازه شرکت	262/14	155/14	492/19	609/9	365/1
اهرم مالی	657/0	599/0	299/1	036/0	274/0
رشد فروش	090/0-	150/0	1	981/0-	321/0
توان رقابتی	023/0	007/0	331/0	0	041/0
دانش مالی مدیر عامل	594/0	1	1	0	491/0
نوع حسابرس	172/0	0	1	0	378/0
درصد سهامدار نهادی	661/0	708/0	894/0	0	159/0
بازده دارایی	121/0	103/0	979/1	780/0-	169/0
هیأت مدیره غیرموظف	739/0	800/0	1	0	164/0

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

÷

نمودار 1: میانگین کارآیی در ایجاد نقدعملیاتی طی دوره زمانی پژوهش

منبع : یافته‌های پژوهشگر

 

2-5- آزمون فرضیه­

قبل از آزمون فرضیه‌ پژوهش ابتدا از آزمون اف لیمر برای  بررسی همگن یا ناهمگن بودن داده‌ها استفاده می‌شود. نتایج این آزمون نشان می‌دهد که سطح معنی‌داری آزمون اف لیمر برابر صفر است . این موضوع به این معنی است که عرض از مبدا تمام مقاطع با هم یکسان نیستند و داده‌ها از نوع داده‌های تابلویی است. همچنین نتایج آزمون هاسمن نشان می‌دهد که تفاوت در ضرایب نظام‌مند نیست ، زیرا سطح معنی‌داری این آزمون برابر 1/1 درصد و کمتر از پنج درصد می‌باشد. از این رو، روش اثرات ثابت انتخاب می‌گردد.

نتایج آزمون فرضیه در جدول 2 نشان داده شده است. شواهد این جدول بیانگر آن است که کارایی مدیر در ایجاد جریان نقد عملیاتی، رابطه‌ای معنی‌دار و منفی با مدیریت سود واقعی دارد. این موضوع به معنی است که با افزایش کارایی مدیر در ایجاد جریان نقد عملیاتی، مدیریت سود واقعی کاهش می‌یابد. همچنین نتایج این جدول نشان می‌دهد اندازه شرکت، نسبت اهرمی‌، توان رقابتی و نسبت بازده دارایی رابطه‌ای معنی‌دار با متغیر وابسته یعنی مدیر سود واقعی دارند. در این میان سایر متغیرهای کنترل یعنی رشد فروش، دانش مالی مدیرعامل، نوع حسابرس، درصد سهامدار نهادی و استقلال هیئت مدیره رابطه‌ای معنی‌دار با مدیریت سود واقعی ندارند.

 

 

جدول 2- نتایج آزمون فرضیه

نام متغیر	ضریب	انحراف استاندارد	آماره t	سطح معنی‌داری	آماره هم خطی
متغیر وابسته:  مدیریت سود واقعی
کارایی مدیر در ایجاد جریان‌های نقدی عملیاتی	145/0-	052/0	757/2-	006/0	114/1
اندازه شرکت	041/0	007/0	885/5	000/0	291/1
نسبت اهرم مالی	049/0-	019/0	506/2-	012/0	179/1
رشد فروش	000/0	002/0	058/0	953/0	045/1
توان رقابتی	478/0	217/0	201/2	028/0	081/1
دانش مالی مدیر عامل	008/0	017/0	457/0	647/0	051/1
نوع حسابرس	012/0	024/0	516/0	605/0	169/1
درصد سهامدار نهادی	043/0	041/0	039/1	298/0	147/1
نسبت بازده دارایی	260/0	055/0	706/4	000/0	205/1
استقلال هیأت مدیره	037/0-	054/0	687/0-	491/0	120/1
مقدار ثابت	663/0-	116/0	696/5-	000/0	-
ضریب تعیین: 138/0	ضریب تعیین تعدیل شده: 128/0	آماره F 343/13	سطح معنی‌داری: 000/0	آماره دوربین واتسون: 734/1

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

6- بحث و نتیجه­گیری

یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد میانگین سطح کارآیی مدیران در ایجاد جریان نقد عملیاتی طی دوره پژوهش نزولی است. این موضوع نشان می‌دهد مدیران شرکت­های مورد مطالعه وظیفه مباشرت خود را در راستای کاهش هزینه های نمایندگی و حفظ منافع سهامداران، به درستی عمل ننموده‌اند.

همچنین نتایج آزمون فرضیه نشان داد که رابطه‌ای معنی‌دار و منفی میان کارایی مدیر در ایجاد جریان نقد عملیاتی و مدیریت سود واقعی وجود دارد. این رابطه از دیدگاه حسابداری مورد قبول است. از دیدگاه نظری با افزایش کارایی مدیر در ایجاد جریان نقد عملیاتی، هزینه‌های نمایندگی کاهش می‌یابد و این موضوع  باعث کاهش دستکاری مدیر در سود می‌گردد. اما نتیجه پژوهش حاضر با نتایج  پژوهش‌های قبلی از جمله پژوهش  دمرجان و همکاران (2013 ) و حبیب و همکاران ( 2022)  مغایر است. آن‌ها نشان دادند با افزایش توانایی مدیران، دخالت آن‌ها در دستکاری فعالیت‌های واقعی در بیش نمایی سود نیز بیشتر می‌گردد. اما با یافته‌های پژوهش کاظمی‌و مهری (1397) مطابقت دارد.

دستاوردهای علمی‌ این مقاله را می‌توان در راستای اهمیت جریان نقدی عملیاتی طبق اهداف گزارشگری مالی تفسیر نمود. این مقاله نشان داد که جریان نقد عملیاتی و توانایی ایجاد آن، می‌تواند شاخص مناسبی برای ارزیابی وظیفه مباشرت مدیر در راستای اهداف گزارشگری مالی باشد. شواهد و نتایج پژوهش اطلاعات سودمندی درباره سطح کارایی مدیران در ایجاد جریان نقد عملیاتی در راستای کاهش هزینه‌های نمایندگی به قانون‌گذاران، کارشناسان و مدیران بورس، تحلیلگران مالی و مجامع امور سهام شرکت‌ها ارائه می‌نماید. با توجه به یافته‌ها و شواهد این پژوهش به سیاست‌گذاران و قانون‌گذاران حوزه‌های اقتصادی و بازار سرمایه تأکید می‌شود تا برنامه‌هایی را به منظور ارزیابی و نظارت مستمر بر عملکرد مدیران به ویژه در شرکت‌های بزرگ در نظر بگیرند. آن‌ها می‌توانند از تکنیک تحلیل پوششی داده‌ها به صورت ادواری، عملکرد مدیران را ارزیابی و همچنین انتخاب مدیران کارآمد از آن تکنیک استفاده نمایند. از سوی دیگر، از آن جایی که نتایج این پژوهش کارایی مدیران را بسیار پایین نشان می‌دهد؛ لذا به قانون‌گذاران و سیاست‌گذاران استانداردهای حسابداری پیشنهاد می‌گردد  تا موضوع ارزیابی وظیفه مباشرت مدیران را در راستای اهداف گزارشگری مالی به شیوه‌ای شفاف و به طور جداگانه در چارچوب مفهومی‌گزارشگری مالی در نظر بگیرند و آن را در هدف سودمندی اطلاعات برای تصمیم‌گیری ترکیب نکنند.

 

[1] گروه حسابداری، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.  [e-mail]

[2] گروه حسابداری، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران، نویسنده مسئول.   [e-mail]

[3] گروه حسابداری، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.   [e-mail]

[4] گروه حسابداری، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.   [e-mail]

[5]  Dechow & Dichev

[6] Demerjian

[7] Huang & Sun

[8] Upper Echelons Theory

[9] Habib & hossien

[10] Chung

[11] Habib

[12] Fang

[13] Griffin

[14] Chen & Wang

[15] Dikolli

[16] Baker

[17] Simamora

[18] Tan

[19] Boujelben

[20] Decision Making Units(DMU)

مراجع

فهرست منابع

• آزاد، علی اصغر و زهرا پورزمانی، (1401)، "تحلیل کارایی شرکت از دیدگاه ریسک و نظام راهبری: رویکرد هوش مصنوعی"، فصلنامه علمی‌ پژوهشی دانش حسابداری و حسابرسی مدیریت، دوره11، شماره4، صص 347-371.
• اسدی، تجمه و غلامرضا کرمی، (1399)، "الگوی رفتاری مدیریت سود مبتنی بر دانش ضمنی و تجربه مدیران"، فصلنامه علمی‌ پژوهشی دانش حسابداری و حسابرسی مدیریت، سال نهم، شماره 36، صص 87-95.
• استا، سهراب، علی ثقفی، مقصود امیری و اسحق الماسی، (1399)، "بررسی رابطه مدل‌های مالی و اقتصادی با مدل تحلیل پوششی داده­ها در ارزیابی عملکرد شرکت‌های سرمایه­گذاری پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار"، پژوهش­های تجربی حسابداری، 10(37)، صص 127-148
• بداقی، زهرا، مهناز احدزاده­نمین و شادی شاهوردیانی، (1398)، "تحلیل روش وزن مشترک در تحلیل پوششی داده­ها بر پایه رضایت مشتریان شرکت­های فعال در بورس اوراق بهادار تهران"، مهندسی مالی و مدیریت اوراق بهادار، شماره 38، صص 19 -41
• بزرگ اصل، موسی و بیستون صالح زاده، (1393)، "توانایی مدیریت و کیفیت اقلام تعهدی"، مجله دانش حسابداری، سال پنجم، شماره 17، صص 119-139
• جبارزاده کنگرلویی، سعید و یاسر رادی، (1398)، "بررسی تأثیر توانایی مدیریت بر شفافیت شرکتی با تأکید بر اثر تعدیل­گری ضعف کنترل­های داخلی در شرکت­­های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران"، پژوهش­های حسابداری مالی، 11 (39)، صص 55-80
• ریاحی نژاد، محدثه و افسانه توانگر، (1400)، "تأثیر فرهنگ سازمانی بر رابطه مدیریت سود و خوانایی گزارش‌های مالی"، پژوهش‌های حسابداری مالی و حسابرسی، شماره 52، صص 87 الی 114
• زمانیان فر، لیلا، بهمن بنی مهد و زهرا دیانتی دیلمی، (1400)، "تأثیر مدیریت سود واقعی بر ادراک نامتقارن سرمایه‌گذاران در بازار سرمایه: آزمون نقش تعدیلی نوسان‌های بیش از حد سهام"، فصلنامه علمی ‌پژوهشی دانش سرمایه‌گذاری، سال دهم، شماره چهلم، صص 375-399.
• کاظمی‌، حسین، مهری نمک آورانی امید، (1397)، "تأثیر توانایی مدیریت بر مدیریت سود واقعی و مدیریت ریسک یکپارچه شرکت‌ها"، مطالعات نوین کاربردی در مدیریت اقتصاد و حسابداری، دوره 1، شماره 3، صص 51-68
• کردستانی، غلامرضا و سیده آمنه جعفری سوق، (1401)، "عملکرد شرکت‌های همتا و مدیریت سود: تأثیر فشار بازار سرمایه"، قضاوت و تصمیم‌گیری در حسابداری و حسابرسی، دوره 1، شماره 3، صص 71-99.
• مشایخ، شهناز و نسترن میرزایی، (1401)، "تأثیر سایر طبقات صورت جریان وجه نقد بر رابطه بیش اعتمادی مدیران و مدیریت جریان‌های نقدی عملیاتی"، قضاوت و تصمیم‌گیری در حسابداری و حسابرسی، دوره 1، شماره 1، صص1-17.