حباب قیمتی و تأثیر متغیرهای اقتصادی بر نرخ ارز در بازار مالی ایران با استفاده از روش‌های ARIMA و TAR

اقتصاد مالی

دوره 17، شماره 64، مهر 1402، صفحه 223-246   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/fed.2023.705599

نویسندگان

یعقوب زاهدی¹؛ نادر رضایی^{* 2}؛ ودود نجاری³

¹گروه مالی، واحد مراغه، دانشگاه آزاد اسلامی، مراغه، ایران.

²گروه حسابداری و مالی، واحد بناب، دانشگاه آزاد اسلامی، بناب، ایران

³گروه ریاضی، واحد مراغه، دانشگاه آزاد اسلامی، مراغه، ایران.

چکیده

چکیده
بسیاری از بحران‎های مالی به دنبال انفجار حباب دارایی‎های مالی به وجود می‏آیند و بررسی رفتارهای حبابی در این بازارها و تشخیص اولیه جهت پیشگیری از پیامدهای ناگوار اقتصادی حائز اهمیت است؛ از این رو هدف اصلی این پژوهش بررسی اثر چهار متغیر اقتصادی و مالی شامل تولید ناخالص داخلی، شاخص خودرویی و قطعات از شاخص‌های بورس اوراق بهادار، نرخ تورم و درآمد نفتی بر روی نرخ ارز با روش مطالعات نیمه تجربی با دو مدل آماری ARIMA و الگوی خود بازگشت آستانه­ای TAR می­باشد. با توجه به اینکه مطالعات پیشین در این حوزه که بیشتر به ایجاد و انفجار حباب پرداخته‌اند و در این حوزه مطالعه‌ای انجام نیافته و یا محدود می‌باشد؛ از این رو در این پژوهش ابتدا داده­ها به‌صورت فصلی در بازده زمانی بهار 1390 الی بهار 1400 گردآوری شدند و با آمار توصیفی و اقتصادسنجی مورد تجزیه تحلیل قرار گرفتند. نتایج تجزیه و تحلیل مدل ARIMA نشان می دهد افزایش یک واحد نرخ ارز در یک دوره گذشته منجر به افزایش 94/1 نرخ ارز در دوره حال خواهد شد. نتایج تجزیه و تحلیل مدل TAR نشان می‌دهد، رابطه غیرخطی بین متغیرهای مورد مطالعه تحقیق وجود دارد و دو حد آستانه برای تولید ناخالص داخلی (2130- و 15460) برآورد گردید که بیانگر تأثیر متفاوت متغیرهای تولید ناخالص داخلی، نرخ تورم، شاخص خودرویی و قطعات از شاخص‌های بورس اوراق بهادار و درآمد نفتی در رژیم بالا، متوسط و پایین (سطح آستانه­های 2130- 15460) بروی نرخ ارز می­باشد.

کلیدواژه‌ها

واژه‌های کلیدی: حباب قیمتی، نرخ ارز، متغیرهای اقتصاد کلان. طبقه بندی JEL : G14؛ F31؛ E44

اصل مقاله

https://doi.org/10.30495/fed.2022.1955939.2682

 

حباب قیمتی و تأثیر متغیرهای اقتصادی بر نرخ ارز در بازار مالی ایران

 با استفاده از روش‌های ARIMA و TAR

 

تاریخ دریافت: 28/04/1402                  تاریخ پذیرش: 10/06/1402

یعقوب زاهدی[1] نادر رضایی*[2] ودود نجاری[3]

 

 

چکیده

بسیاری از بحران‎های مالی به دنبال انفجار حباب دارایی‎های مالی به وجود می‏آیند و بررسی رفتارهای حبابی در این بازارها و تشخیص اولیه جهت پیشگیری از پیامدهای ناگوار اقتصادی حائز اهمیت است؛ از این رو هدف اصلی این پژوهش بررسی اثر چهار متغیر اقتصادی و مالی شامل تولید ناخالص داخلی، شاخص خودرویی و قطعات از شاخص‌های بورس اوراق بهادار، نرخ تورم و درآمد نفتی بر روی نرخ ارز با روش مطالعات نیمه تجربی با دو مدل آماری ARIMA و الگوی خود بازگشت آستانه­ای TAR می­باشد. با توجه به اینکه مطالعات پیشین در این حوزه که بیشتر به ایجاد و انفجار حباب پرداخته‌اند و در این حوزه مطالعه‌ای انجام نیافته و یا محدود می‌باشد؛ از این رو در این پژوهش ابتدا داده­ها به‌صورت فصلی در بازده زمانی بهار 1390 الی بهار 1400 گردآوری شدند و با آمار توصیفی و اقتصادسنجی مورد تجزیه تحلیل قرار گرفتند. نتایج تجزیه و تحلیل مدل ARIMA نشان می دهد افزایش یک واحد نرخ ارز در یک دوره گذشته منجر به افزایش 94/1 نرخ ارز در دوره حال خواهد شد. نتایج تجزیه و تحلیل مدل TAR نشان می‌دهد، رابطه غیرخطی بین متغیرهای مورد مطالعه تحقیق وجود دارد و دو حد آستانه برای تولید ناخالص داخلی (2130- و 15460) برآورد گردید که بیانگر تأثیر متفاوت متغیرهای تولید ناخالص داخلی، نرخ تورم، شاخص خودرویی و قطعات از شاخص‌های بورس اوراق بهادار و درآمد نفتی در رژیم بالا، متوسط و پایین (سطح آستانه­های 2130- 15460) بروی نرخ ارز می­باشد.

واژه‌های کلیدی: حباب قیمتی، نرخ ارز، متغیرهای اقتصاد کلان.

طبقه بندی JEL : G14, F31, E44

1- مقدمه

امروزه با رشد روزافزون بازارهای مالی، تغییرات این بازارها توانسته است تأثیرات شگرفی بر اقتصاد کشورها داشته باشند (ژانگ و برادستاک^[4]، 2020). از این رو دستیابی به رشد مداوم اقتصادی نیازمند تجهیز و تخصیص بهینه منابع در سطح اقتصاد ملی بوده و تحقق این مهم، بدون کمک بازارهای مالی به سهولت امکان‌پذیر نخواهد بود(خدابخش زاده وهمکاران،1399). چراکه رکود و رونق بازارهای مالی می‌تواند نه‌تنها اقتصاد ملی، بلکه اقتصاد جهانی را نیز تحت تأثیر قرار دهد (ایز گیور و همکاران^[5]، ۲۰۰۹؛ لیو^[6]، 2022). از سوی دیگر، نه‌تنها دست­یابی به رشد اقتصادی مستلزم گسترش بازارهای مالی بوده، بلکه رشد اقتصادی نیز پیش‌نیاز توسعه این بازارها می­باشد (بومن و همکاران^[7]، 2013؛ سو و همکاران^[8]، 2021). لذا بحران مالی به طیف گسترده­ای از وضعیت­هایی نامیده می‌شود که بخشی از منابع مالی، قسمت عظیمی از ارزش اسمی خود را از دست داده باشند، معمولاً این بحران در همان بازار باقی نمانده و به‌صورت بالقوه می‌تواند زمینه­ساز بحران در سایر بازارهای مالی گردد (نیام^[9]، 2016؛ ژانگ^[10]، حمری^[11]، 2021). همچنین از بررسی ها انجام شده استدلال می گردد کشورها وشرکت ها نسبت به نوع روابطشان دربازارهای مالی و سطح فعالیت اقتصادی که دارند اثرات متفاوتی را از بحران های مالی تجربه می نمایند(نجفی استمال وهمکاران،1400).

اساساً، بازارهای مالی به علت شفافیت اطلاعات، سیال بودن، وجود سفته‌بازان و سرمایه­گذاران با تصمیمات متفاوت و همچنین داشتن حافظه بلندمدت، همواره دارای رفتار پیچیده و تلاطم‌های بسیاری می‌باشند (لومی^[12]، بیانچی^[13]، 2021). که این ویژگی­های مدیریت و کنترل آن‌ها را سخت‌تر می­نمائید؛ وقوع بحران‌های مالی مختلف ازجمله بحران مالی ۲۰۰۸، گواهی بر این امر است. همچنین، بازارهای مالی که در پی جذب مازاد وجوه و سرمایه‌های سایر بخش‌های اقتصادی به‌منظور ایجاد منافع بیشتر برای صاحبان آن‌ها می‌باشند به دودسته بازارهای سرمایه و پول تقسیم می‌شوند (ابراهیمی، 1398).

وجود اطمینان از آینده‌ی سرمایه‌گذاری یکی از مهم‌ترین عوامل جذب سرمایه‌ها به هر دارایی سرمایه‌ای است. در عین حال نوسان قیمت جزئی جدایی‌ناپذیر از بازار سرمایه است. در صورتی که این نا اطمینانی به نحوی باشد که تغییر در قیمت، ریسک از بین رفتن کل یا بخش اعظمی از سرمایه را به همراه داشته باشد، اطمینان به چنین بازاری از بین رفته و وجود حباب و ریسک قیمت فرآیند تجهیز و تخصیص بهینه منابع را از مسیر اصلی خود منحرف می­کند (بونچی[14]، 2022). مفهوم حباب از قرن 15 وارد ادبیات اقتصادی شده است. با وجود این موضوع، حباب قیمتی تا اواخر قرن بیستم مورد پژوهش علمی قرار نگرفته است (کوین[15]، ترنر[16]^، 2021). حباب را به‌طور ساده می‌توان افزایش شدید و پیوسته در قیمت یک دارایی یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها در حالتی تعریف کرد که افزایش اولیه در قیمت، ناشی از انتظارات افزایشی قیمت و درنتیجه جذب خریداران جدید بوده است (آنوفریف[17] و همکاران، 2022). واز منظر ادبیات مالی به افزایش ناگهانی قیمت دارائی که با عوامل بنیادی قابل توجیه نباشد، حباب قیمتی اطلاق می گردد(عباسی و همکاران، 1397). این افزایش قیمت اغلب با یکسری انتظارات معکوس و کاهش شدید قیمت‌ها همراه بوده که اغلب منجر به ایجاد بحران‌های مالی شده است. به‌طورکلی، امکان وجود حباب قیمتی در یک بازار زمانی فراهم می‌شود که تغییرات انتظاری قیمت در آینده، عامل مهمی در تعیین قیمت‌های جاری باشد. اطلاق نام حباب بر این پدیده مبین وابستگی آن به عوامل خارجی از بازار است (کائو[18] و همکاران، 2022، توما[19]، میکشی[20]، 2021). به‌طورکلی در ادبیات تعریف حباب و علت‌های وقوع آن، توافقی وجود ندارد (گلاتی[21]، موسنر[22]، 2013). همچنین کشف حباب نیز به علت غیرقابل مشاهده بودن مؤلفه‌های بنیادی بازار، با مشکل مواجه است (شی[23] و همکاران، 2022). و جهت شناسایی و اندازه‌گیری حباب می‌توان از طریق معادلات دیفرانسیل اقدام به محاسبه نمود (لی[24]، پارک[25]، 2022).

بررسی مجموعه عوامل اقتصادی داخلی مؤثر بر نرخ ارز مانند نرخ تورم، نرخ سود، رشد نقدینگی، وضعیت تجارت خارجی، درآمدهای نفتی و ذخایر ارزی در سال‌های اخیر بیانگر این امر است که چنین عواملی نمی‌توانند به‌تنهایی به‌عنوان عوامل اصلی التهابات بازار ارز قلمداد شوند (ابراهیمی، 2020). هرچند تغییرات نرخ تورم، نرخ بهره، تولید ناخالص داخلی، کسری بودجه تأثیر قابل‌توجهی بر نرخ ارز واقعی دارند (گلابوکی[26]، سها[27]، 2021). و از طرفی متغیرهای اقتصادی نیز در کوتاه‌مدت به شوک نرخ ارز دارای حساسیت بیشتری می‌باشند (آدجایان[28]، اکی[29]، 2022). و همچنین در کشورهایی که درآمد نفتی سهم بالایی از درآمدهای دولت را به خود اختصاص داده است. در بلندمدت بین درآمد نفت و نرخ ارز نیز رابطه قوی وجود دارد (بکمن[30]، 2020). و همچنین نرخ ارز نقش مهمی در میزان تجارت میان کشورها به عهده دارد. به این صورت که افزایش نرخ ارز می‌تواند موجب گران‌تر شدن صادرات و ارزان‌تر شدن واردات یک کشور در بازارهای خارجی گردد (و بالعکس). در نتیجه با افزایش نرخ ارز، انتظار بر این است که تراز تجاری کشور کاهش یابد. همچنین در یک مقیاس کوچک‌تر و در درون هر اقتصاد، تغییرات نرخ ارز می‌تواند بر دیگر شاخص­های اقتصادی از قبیل بازده سرمایه­ی سرمایه­گذاران، اثرگذار باشد. از لحاظ نظری نیز اولاً رابطه مثبت بین بازده شاخص بورس و نرخ ارز وجود دارد (برکا[31]، 2018). دوماً نرخ ارز توسط مجموعه­ای از متغیرهای جریان سرمایه محاسبه می‌شود که نشان‌دهنده خالص جریان سرمایه پورتفولیو هستند. طبق نظریه بازار سرمایه تغییر در جریان خالص سرمایه در کشور بر نرخ ارز اثرگذار است؛ به‌طوری‌که افزایش در خالص جریان خروجی سرمایه در کشور مبدأ با کاهش ارزش پول داخلی مرتبط است که به دلیل افزایش تقاضا برای سایر ارزها به‌منظور تأمین مالی انتقال بین‌المللی دارایی‌ها می‌باشد (گاتمن[32]، 2022). سوماً، نوسانات نرخ واقعی ارز ریشه در تغییرات کسری بودجه و تورم دارد که به ترتیب دارای تأثیر منفی و مثبت بر نرخ ارز هستند. در انتها تفاوت بهره‌وری منبع اصلی شوک‌های سمت عرضه اقتصاد تلقی شده و بر نرخ واقعی ارز تأثیر می‌گذارد (کامارو[33] و تاماریت[34]، ۲۰۰۲؛ زیادت[35] و همکاران[36]، 2020). ). براین اساس نظریه مالی استدلال می‌نماید که ریسک ارزی بخشی از ریسک غیرسیستماتیک می‌باشد (سیف الهی و سیف الهی، 1400) و شناخت این موضوعات بر تصمیمات سرمایه‌گذاران در استفاده بیشتر از فرصت‌ها و منابع در اختیارشان اثرگذار خواهد بود (آلمانی[37] و همکاران، 2022) و در این بین شناخت معامله گران حقوقی از بازار به نسبت حقیقی‌ها به حرکت قیمت در بازارهای مالی به سمت ارزش ذاتی کمک بیشتر می‌کند (گایو[38] و همکاران، 2021) و این شناخت باعث سرمایه‌گذاری موفق‌تر از طریق تخصیص منابع خواهد بود (لانگ^[39] و همکاران، 2022) چراکه تأثیر مثبت نرخ ارز با عملکرد اقتصادی به اثبات رسیده است (اسدالله^[40]، 2021).

نتیجه تحقیقات جارو^[41] (2018) یک مدل قیمت­گذاری دارایی سرمایه­ای (CAPM) را در بازاری استنتاج می­کند که در آن قیمت دارایی­ها می­تواند نوسانات قیمت و حباب‌های قیمتی را نشان دهد. درنتیجه در این پژوهش CAPM و C-CAPM را برای این بازارها استنتاج کرده است. نتایج پژوهش نشان می­دهد که رابطه بازده و ریسک متفاوت است که به وجود حباب قیمتی و تعداد و مقدار فاکتورهای ریسک سیستماتیک با ریسک غیر صفر وابسته است. فونگ پان^[42] (2018) در پژوهشی با عنوان گرایش و حباب قیمت دارایی­ها در بازار فلزات گران­بها، با استفاده از روش رگرسیون لجستیک نشان دادند که حباب­های قیمت گرایش به رخ دادن دارند زمانی که سطح شاخص نوسان پایه افزایش می­یابد (کاهش اعتماد به نفس و افزایش ترس) مورداستفاده قرار می­گیرد. جانگ و کانک^[43] (2019) در پژوهشی با عنوان احتمال سقوط قیمت‌ها، حباب­های عقلائی و مقطع بازده سهام؛ احتمال بازده­ منفی حداکثری (سقوط)؛ سهام خاص را به­عنوان یک معیار پیش قیمت­گذاری بالقوه برآورد کرده­اند و این سهم­ها احتمال سقوط بالا بازده درآمد ناخالص پایین دارند. همچنین آن‌ها نتیجه گرفتند که سرمایه­گذاران نهادی که احتمال سقوط سهام را پیش وزنی (پیش­بینی) می­نمایند، دارای مهارت در زمان‌بندی حباب و سقوط سهام عادی می­باشند. بائو و همکاران^[44] (2020) در پژوهشی با عنوان هماهنگی بر روی حباب‌ها در قیمت­گذاری دارایی­ها: دریک آزمایش با گروه بزرگ نشان دادند که حباب چند قیمت بزرگ در شش از هفت بازار رخ می­دهد. همچنین حباب‌ها حتی سریع‌تر از بازارهای کوچک‌تر ظاهر می­شوند. اشتباهات پیش­بینی فردی در سطح کلان لغو نمی­شود، اما شرکت­کنندگان در یک استراتژی پیش­بینی پس از روند که باعث ایجاد حباب­های بزرگ می‌شود، هماهنگ می­شوند. ژیواجین^[45] و همکاران (2021) در مقاله­ای به بررسی حباب قیمت سهام، اهرم و ریسک سیستماتیک پرداختند. در این مقاله با استفاده از مجموعه داده‌های فصلی از 25 کشور در حال توسعه و توسعه یافته از سال 1975 تا 2017، به بررسی تأثیر حباب‌های قیمت سهام را بر ریسک سیستماتیک و کانال انتقال آن به‌طور تجربی پرداخته شد. نتایج حاصل از رگرسیون پانل و مدل VAR نشان می‌دهد که شور و نشاط بازار سهام یکی از عوامل برجسته شکنندگی مالی است و بازخورد قیمت اعتبار عامل اصلی انتقال است. وقتی ریسک سیستماتیک در حال افزایش است باعث ایجاد حباب می‌شود و در چرخه­های رونق و رکود ریسک سیستماتیک بر روی حباب سهام تأثیر نامتقارن دارند. وو^[46] (1995) در پژوهشی با عنوان آیا حباب منطقی در بازار ارز وجود دارد و نشانه‌های از یک آزمون جایگزین موجود است را با استفاده از تکنیک فیلتر کالمن برای تخمین و آزمایش حباب‌های تصادفی برای نرخ مبادله بین دلار آمریکا و پوند انگلیس، ین ژاپن و مارک دویچه استفاده نمود. و در این پژوهش هیچ مدرک قابل توجهی از حباب پیدا نگردید. نتایج در تضاد شدید با یافته‌های قبلی در مورد آزمایش حباب نرخ ارز است و این ادعاها را که حباب‌های سوداگرانه در دوره پس از برتون وودز باعث ایجاد نرخ‌های مبادله دلار می‌شد را با شک و تردید همراه می‌کند. وست[47] (1986) در پژوهش با عنوان آزمون مشخصات حباب با استفاده از تکنیک فیلتر کالمن برای تخمین و آزمایش حباب‌های تصادفی برای نرخ مبادله بین دلار آمریکا و پوند انگلیس، ین ژاپن و مارک دویچه استفاده می‌کند. و هیچ مستند قابل توجهی از حباب پیدا نگردید. نتایج به‌دست‌آمده در تضاد شدید با یافته‌های قبلی در مورد آزمایش حباب نرخ ارز بود و این ادعاها را که حباب‌های سوداگرانه در دوره پس از برتون وودز باعث ایجاد نرخ‌های مبادله دلار می‌شد، به‌دست نیامد.

از جمع‌بندی پیشینه پژوهش‌های انجام شده می‌توان نتیجه گرفت ساختار بازار ارز به‌گونه‌ای است که متأثر از متغیر‌های اقتصادی، مالی و رفتاری می‌باشد. در بسیاری از مطالعات انجام یافته فقط به ایجاد و انفجار حباب پرداخته شده است. و تأثیر متغیرهای اقتصادی در رژیم‌های مختلف بیشتر نادیده گرفته شده است. در صورتی که باید توجه داشت اگر یک فرآیند درگذشته دچار تغییراتی شده چه بسا در آینده نیز ممکن است این تغییرات رخ داده و باعث تغییر در رژیم‌ها صورت پذیرد. لذا در این حوزه مطالعه‌ای انجام نیافته و اگر انجام یافته با توجه به تاریخ داده‌ها، تنوع متغیر‌های انتخابی و روش‌های آماری بکار رفته بر اساس مطالعه محققان بسیار کم می‌باشد در نتیجه وجود مطالعات درزمینه فوق دارای ضعف اساسی می‌باشد ازاین رو مطالعه حاضر نه‌تنها ادبیات جدیدی به ادبیات موجود می‌افزاید بلکه می‌تواند نقش اساسی در آگاه‌سازی فعلان بازار‌های مالی در تصمیم‌گیری داشته باشد. بنابراین با توجه به اهمیت موضوع هدف اصلی این مقاله، آزمون این فرضیات است که: «متغیر‌های اقتصادی ازجمله نرخ تورم و تولید ناخالص داخلی بر حباب بازار ارز اثر معناداری دارند»، «بازارهای مالی رقیب بازار ارز از جمله شاخص خودرویی و قطعات بازار بورس اوراق بهادار تهران رابطه معنی‌داری با حباب بازار ارز دارند» و دیگر اینکه «درآمدهای نفتی اثر مثبت و معناداری بر حباب بازار ارز دارد». نوآوری این مقاله این می‌باشد که اثر متغیرهای اقتصادی و مالی انتخابی بر روی نرخ ارز در بازده زمانی بهار 1390 الی بهار 1400 بوده و با روش ARIMA به پیش­بینی نرخ ارز خواهد پرداخت و در ادامه با استفاده از روش TAR مورد سنجش قرار خواهد گرفت.

 

2- روش تحقیق

رویکرد مورد استفاده در این مقاله، از جهت همبستگی و روش‌شناسی تحقیق شبه تجربی، از بعد هدف کاربردی، از بعد موقعیت میدانی، از بعد زمان پس رویدادی، از بعد روش گردآوری و تحلیل داده‌ها کمی، از بعد تعمیم نتایج استقرایی و از بعد تحلیل داده‌های علی می‌باشد. جامعه آماری شامل کلیه داده­ها به‌صورت فصلی در بازده زمانی بهار 1390 الی بهار 1400 می‌باشند؛ که در دو بخش آمار توصیفی و اقتصادسنجی شامل مدل ARIMA و مدل الگوی خود بازگشت آستانه­ای TAR مورد تجزیه تحلیل قرار گرفتند.

 

2-1- معرفی متغیرهای تحقیق

نرخ ارز[48]: نرخ ارز عبارت است از مقداری از واحد پولی ملی که برای به‌دست آوردن واحد پول کشور دیگر باید پرداخت شود. به بیان دیگر به واحدهای پولی که در کشورهای دیگر جز کشور اصلی داد و ستد شود به‌صورت کلی ارز گفته می‌شود. دیتای نرخ ارز از شبکه اطلاع­رسانی طلا، سکه و ارز در بازه زمانی (1390- بهار1400) به‌عنوان متغیر وابسته گردآوری شده است، داده­ها به‌صورت فصلی می­باشد.

تولید ناخالص داخلی[49]: تولید ناخالص داخلی عبارت است از: ارزش بازاری (ارزش پولی) تمامی کالاها و خدمات نهایی تولید شده در داخل مرزهای یک کشور طی دوره زمانی خاص. دیتای تولید ناخالص داخلی از سایت معاونت امور اقتصادی وزارت امور اقتصادی و دارائی در بازه زمانی (1390-1400) به‌عنوان متغیر مستقل گردآوری شده است. داده­ها به‌صورت فصلی و بر اساس سال پایه 1395 می­باشد.

نرخ تورم[50]: نرخ تورم، شاخصی برای نمایش ارزش پول و قدرت خرید است که در یک بازه زمانی مورد محاسبه قرار می‌گیرد. نرخ تورم، برابر است با تغییرات نسبی در شاخص قیمت که معمولاً شاخص قیمت مصرف‌کننده ([51]CPI) است. نرخ تورم ممکن است از طریق محاسبه قیمت هفتگی، ماهانه و سالانه برای یک سبد کالای پایه حاصل شود. به‌عنوان متغیر مستقل دیتای نرخ تورم از سایت مرکز آمار ایران در بازه زمانی (1390-1400) به‌عنوان متغیر مستقل گردآوری شده است. داده­ها به‌صورت فصلی و بر اساس سال پایه 1395 می‌باشد.

شاخص قیمت بورس (شاخص قیمت خودرو و قطعات)[52]: شاخص قیمت، یکی از اصلی‌ترین شاخص‌های بورس است. این شاخص، بیانگر روند عمومی قیمت سهام همه شرکت‌های پذیرفته در بورس اوراق بهادار است. در این مقاله از شاخص قیمت بخش خودرو و قطعات استفاده شده است که به‌عنوان متغیر مستقل اطلاعات لازم از سایت مدیریت فناوری بورس تهران –مرکز پردازش اطلاعات مالی ایران در بازه زمانی (1390-1400) گردآوری شده است و داده­ها از روزانه به‌صورت فصلی تبدیل گردید.

درآمدهای‌های نفتی[53]: در این مقاله میزان درآمدهای نفتی از تفاوت تولید ناخالص داخلی بدون نفت با نفت برآورد شده است به‌عنوان متغیر مستقل اطلاعات لازم از سایت معاونت امور اقتصادی وزارت امور اقتصادی ودارائی در بازه زمانی (1390-1400) گردآوری شده است و داده­ها به‌صورت فصلی می­باشد.

 

2-2- معرفی مدل ARIMA

مدل ARIMA یکی از مدل‌های آماری برای پیش‌بینی سیگنال‌های زمانی است یعنی سیگنال‌هایی که تقدم و تأخیر در رخداد‌ها اهمیت دارد و ترتیب نمونه‌ها مهم است. کلمه ARIMA از به هم پیوستن مخفف‌های زیر ایجاد شده که توضیح هر کدام به این صورت است:

:AR ابتدای کلمه Autoregression که به معنای مدلی که از ارتباط بین یک مشاهده و مشاهدات قبلی استفاده می‌کند.

:I ابتدای کلمه Integrated که به معنای تفریق مشاهدات است. یعنی کم کردن مشاهده قبلی از مشاهده فعلی برای این منظور که سیگنال به‌صورت stationary یا ایستا در بیاید (نو فهرستی، 1378). به بیان دیگر در اینجا افزایش یا کاهش سیگنال مهم است و نه مقدار قطعی آن. فرآیند ARIMA (p,d,q) برای متغیر x را می­توان به‌صورت رابطه شماره  یک نشان داد:

(1)                                  

 

 

فرآیند ARIMA (p,d,q) p,d,q به ترتیب بیانگر تعداد وقفه‌های خود رگرسیونی، مرتبه تفاضل گیری و تعداد جملات میانگین متحرک است. در صورتی که d برابر با صفر گردد، فرایند ARIMA تبدیل به فرآیند ARMA می‌شود. معمولاً برای تخمین الگوی ARIMA و ARMA از روش باکس - جنکیز استفاده می‌شود که دارای سه مرحله شناسایی، تخمین و تشخیص دقت پردازش است، طبق این روش ابتدا باید مقادیر واقعی p، d و q تعیین شوند. بدین منظور از ابزار نمودار خود همبستگی (AC) و خود همبستگی جزئی (PAC) استفاده می­شود و وقفه­های بهینه مدل انتخاب می­شوند؛ سپس ضرایبی که از نظر آماری نسبت به بقیه متغیرها از نظر آماری کمتر معنی­دار هستند، بر اساس روش‌شناسی باکس جنکینز حذف می­شود و مدل مجدداً تخمین زده می­شود. روند حذف متغیرهای بی‌معنی تا مرحله­ای که همه متغیرها از نظر آماری معنی­دار باشند، ادامه می­یابد، اما از آنجایی که ممکن است مدل‌های بهینه دیگری وجود داشته باشند که بر الگوی مذکور ترجیح داده شوند، این مدل‌ها توسط معیارهای آکاتیک و یا شوارتز - بیزین بازبینی می‌شوند.

 

2-3- الگوی خود بازگشت آستانه­ای TAR

در الگوی TAR جهت بررسی همگرایی نامتقارن آزمون ایستایی جزء اخلال مشمول تعدیل نامتقارن اندرس و سیکلاس (2001) مدل زیر را معرفی نمودند. در این روش با استفاده از دست آمده به­صورت رابطه شماره دو  نوشته می‌شود:

(2)

 

که در آن  و I ضریب هستند  فرآیند نوفه سفید و پسماند P تعداد تأخیرها و  شاخص هوی ساید است:

 

 

 

مدل همگرایی شامل معادله­های (در اندرس و سیکلوس (2001) مدل همگرایی خود بازگشتی آستانه­ای (TAR) نامیده می‌شود که در آن مقدار آستانه­ای است که لازم است مشخص گردد. البته باید متذکر شد که تابع شاخص  در معادله بالا به سطح  بستگی دارد.

 

3- تجزیه تحلیل داده­ها

3-1- آماری توصیفی

اولین گام در تحلیل آماری، تعیین مشخصات خلاصه‌شده داده­ها و محاسبه شاخصه‌ای توصیفی می­باشد که به این منظور از شاخص‌های مرکزی و پراکندگی می­توان استفاده نمود­. در جدول 1 شاخص­های آمار توصیفی متغیرهای تحقیق از لحاظ میانگین، میانه، ماکزیمم، مینیمم و انحراف معیار بررسی شده است. نتایج به‌دست‌آمده به شرح جدول شماره1 و نمودارهای (1-4) می­باشد.

 

جدول 1- آماره­های توصیفی متغیرهای تحقیق

نام متغیر	تعداد مشاهدات	میانگین	میانه	کرانه بالا	کرانه پایین	انحراف معیار
نرخ ارز (EXR)	41	85/73735 ریال	36350	269450	11800	74/72882
درآمد نفتی (OILR)	41	8/410586 میلیارد ریال	7/414375	0/780899	211972	1/126449
شاخص قیمتی خودرو (SPI)	41	97/47170 میلیارد ریال	10/15192	317316	2/4611	01/86686
تولید ناخالص داخلی (GDP)	41	3353184 میلیارد ریال	3273870	4022808	2983303	6/294630
شاخص قیمت‌ها (cpi)	41	6415/119درصد	600/97	600/312	500/40	6805/69

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

در جدول شماره1 آمار توصیفی متغیرهای تحقیق نرخ ارز (EXR)، درآمد نفتی (OILR)، شاخص قیمتی خودرو (SPI)، تولید ناخالص داخلی (GDP) و شاخص قیمت‌ها (cpi) به‌صورت فصلی در بازه زمانی بهار 1390 تا بهار 1400 را نشان می­دهد.

 

3-2- بررسی روند متغیرهای

نمودارشماره1 روند تغییرات نرخ ارز و درآمدهای نفتی نشان می­دهد؛ وقتی درآمدهای نفتی افزایش می­یابد نرخ ارز نیز ا فزایش می­یابد. تقریباً تغییرات نرخ ارز و درآمدهای نفتی در یک راستا و یک­سو عمل می­کنند.

 

 

نمودار 1- روند تغییرات نرخ ارز و درآمدهای نفتی

منبع: یافته­های پژوهشگر

نمودار شماره2 روند تغییرات نرخ ارز و شاخص قیمت خودرو را نشان می­دهد در سال­1390 الی 1391 تغییرات نرخ ارز و شاخص قیمت خودرو در عکس یکدیگر رفتار کرده­اند از سال 1391 الی 1400 مشاهده می‌شود رفتار تغییرات نرخ ارز و شاخص قیمت خودرو تقریباً یکسو و یک راستا می­باشد.

 

 

نمودار 2-روند تغییرات نرخ ارز و شاخص قیمت خودرو

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

نمودار شماره 3 روند تغییرات نرخ ارز و تولید ناخالص داخلی را نشان می­دهد؛ رفتار تغییرات نرخ ارز و تولید ناخالص داخلی تقریباً یکسو و یک راستا می­باشد.

 

 

نمودار 3- روند تغییرات نرخ ارز و تولید ناخالص داخلی

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

نمودار شماره4 روند تغییرات نرخ ارز و شاخص قیمت را نشان می­دهد؛ رفتار تغییرات نرخ ارز و شاخص قیمت و تقریباً یکسو و یک راستا می­باشد.

 

 

نمودار 4- روند تغییرات نرخ ارز و شاخص قیمت

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

3-3- برآورد مدل

در این پژوهش ابتدا ایستایی متغیرها با استفاده از آزمون دیکی فولر مورد بررسی قرار گرفت که به شرح جدول های (3-2) می­باشد.

جدول 2- بررسی مانایی (ایستایی) متغیرهای تحقیق

نام متغیر	مقادیر در سطح	prob	نتایج
				01/0	05/0	10/0
نرخ ارز (RET)	205/4-	526/3-	194/3-	223/1-	891/0	نا ایستا
دیفرانسیل مرتبه اول نرخ ارز (EXR)	211/4-	529/3-	96/3-	461/6-	000/0	ایستا
درآمد نفتی (OILR)	205/4-	52/3-	19/3-	852/2-	188/0	نا ایستا
دیفرانسیل مرتبه اول درآمد نفتی (OILR)	211/4-	529/3-	196/3-	187/6-	000/0	ایستا
شاخص قیمتی خودرو (SPI)	211/4-	529/3-	196/3-	604/2-	280/0	نا ایستا
دیفرانسیل مرتبه اول شاخص قیمتی خودرو (SPI)	213/4-	540/3-	202/3-	414/4-	0125/0	ایستا
تولید ناخالص داخلی (GDP)	273/4-	55/3-	21/3-	851/2-	190/0	نا ایستا
دیفرانسیل مرتبه اول تولید ناخالص داخلی (GDP)	630/2-	950/1-	611/1-	399/2-	017/0	ایستا
نرخ تورم (INF)	211/4-	529/3-	196/3-	3915/3-	0672/0	نا ایستا
دیفرانسیل مرتبه اول نرخ تورم (INF)	219/4--	533/3-	198/3-	948/5-	0001/0	ایستا

منبع: یافته­های پژوهشگر

جدول شماره 2 نشان‌دهنده بزرگتر بودن متغیرهای پژوهش (نرخ ارز، درآمد نفتی، شاخص قیمتی خودرو، تولید ناخالص داخلی و نرخ تورم) در سطح 01/0، 05/0، 10/0 از مقدار بحرانی می­باشند (سطح معنی­داری بزرگتر از 05/0 بود)؛ لذا متغیرهای تحقیق (نرخ ارز، درآمد نفتی، شاخص قیمتی خودرو، تولید ناخالص داخلی و نرخ تورم) در سطح  ایستا نیستند، بر این اساس دیفرانسیل­گیری انجام شود. مشاهده می‌شود؛ با یک­بار تفاضل­گیری متغیرهای پژوهش (نرخ ارز، درآمد نفتی، شاخص قیمتی خودرو، تولید ناخالص داخلی و نرخ تورم) در سطح 01/0، 05/0، 10/0 از مقدار بحرانی کوچک‌تر بوده و سطح معنی­داری کوچک‌تر از 05/0 می­باشد؛ و متغیرهای پژوهش در سطح  ایستا می­باشند. در ادامه برای پیش‌بینی مقادیر فصلی از بهار 1390 تا بهار 1400 از روش باکس جنکینز باید مدل ویژه­ای را از میان مدل‌های اتورگرسیون (AR) مدل­های میانگین متحرک (MA) و درنهایت، مدل­های تلفیق شده اتورگرسیو - میانگین متحرک (ARIMA) انتخاب کرد؛ و بدین منظور، ابتدا باید نسبت به مانا بودن نرخ ارز اطمینان به‌دست آورد. نتایج حاصله نشان‌دهنده ایستا بودن نرخ ارز در سطح  می­باشند. یکی دیگر از الگوهای مورد بررسی الگوی خود توضیح انباشته میانگین متحرک (ARIMA) است. برآورد الگوهای ARIMA دارای چهار مرحله اصلی است که اولین مرحله شناسایی الگو است، شناسایی در برآورد مدل‌های ARIMA با استفاده از نمودارهای (3-5) خود همبستگی (ACF) و خودهمبستگی جزئی (PACF) صورت می­گیرد. یکی از شرایط اولیه لازم برای الگو ARIMA شرط نا مانایی متغیر مورد بررسی است.

 

نمودار 5- خود همبستگی (ACF) و خودهمبستگی جزئی (PACF) برای داده­های فصلی

منبع: یافته­های پژوهشگر

جدول 3-برای مدل‌سازی برای داده­های فصلی

	Akaike	Schwarz	Hannan-Quinn
مدل AR	170/23	54/23	307/23
مدل MA	326/24	451/24	372/24
مدل ARIMA	134/23	522/23	287/23

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

جدول شماره 3 معیارهای آکائیک، شوارتز و حنان کوئین در برآورد مدل­های AR، MA، ARIMA برای داده­های فصلی نشان می­دهد. جدول (4-3) نشان می­دهد معیارهای آکائیک، شوارتز در مدل ARIMA کمترین مقدار به خود اختصاص دادند. مرحله سوم در روش ARIMA، ارزیابی الگوی برآورد شده است. معمولاً در این مرحله، برآوردهایی با درجات بالاتر انجام شده و بهترین الگو از بین آن‌ها با توجه به معیارهای آکائیک و شوارتز و همچنین نوفه سفید بودن جملات پسماند انتخاب می‌شود. برای انتخاب الگوی مناسب از معیار آکائیک و شوارتز استفاده شده که بر این اساس الگوی (1/1/7)ARIMA انتخاب شده است؛ اما از آنجا که هدف اصلی برآورد این الگوها، پیش­بینی است، میزان خطای پیش‌بینی از اهمیت بیشتری در انتخاب الگو برخوردار است لذا همان الگویی که با معیار آکائیک و شوارتز انتخاب شد یعنی (7٫۱٫۱)ARIMA کمترین خطای پیش‌بینی را دار است. نتایج تفصیلی حاصل از برآورد (۱ و 1 و 7), ARMA در جدول شماره 4 آورده شده است.

 

جدول 4- نتایج تفصیلی حاصل از برآورد (۱ و 1 و 7), ARIMA

نام متغیر	ضرایب متغیر	انحراف معیار	آماره t		سطح معنی­داری
AR (1)	941/1	389/0	988/4		000/0
AR (2)	0273/0-	6229/0	723/1-		0948/0
AR (3)	309/0	000/1	309/0		758/0
AR (4)	571/0-	888/0	643/0-		5248/0
AR (5)	756/0	666/0	136/1		264/0
AR (6)	359/0-	767/0	468/0-		642/0
AR (7)	00972/0-	5476/0	00177/0		9860/0
MA (1)	999/0-	582/7677	000/0-		999/0
C	7/139561	9/160849	8676/0		3923/0
SIGMASQ	75/9	24/2	356/3		0001/0
Durbin-Watson=978/1		P=000/0		F=187/49		R=9347/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

بعد از محاسبه مدل بهینه آزمون­های صورت گرفته نشان‌دهنده برازش خوب مدل و رفع هر گونه خود همبستگی موجود است. با توجه به خروجی نرم‌افزار مشاهده می‌شود که ضرایب وقفه خود همبسته AR (1) معنی­دار است. همچنین مقدار آماره F از مقدار بحرانی بزرگتر است و لذا به این مفهوم می­باشد که کل رگرسیون معنی­دار می­باشد. آماره R معادل 93/0 است که نشان می­دهد 93 درصد تغییرات تفاضل نرخ ارز فصلی (EXR) دو دوره توسط متغیرهای توضیحی و خطاهای یک دوره قبل توضیح داده می‌شود. مقدار آماره دوربین- واتسون برابر 978/1 می­باشد که بیانگر عدم وجود خود همبستگی بین جملات خطا می­باشد.

(3)              

 

معادله شماره سه بیانگر افزایش یک واحد نرخ ارز در یک دوره گذشته باعث افزایش 1.94 نرخ ارز در دوره حال خواهد شد. بنابراین با توجه اطلاعات گذشته و پیش‌بینی افزایش قیمت برای آینده باعث افزایش تقاضا خواهد شد همان‌طور که می­دانیم افزایش تقاضا در بازار خود باعث شوک به نرخ ارز خواهد شد و دوباره باعث افزایش قیمت نرخ ارز در بازار و در ادامه باعث ایجاد حباب خواهد گردید.

 

 

نمودار 6- مقایسه نمودار تصادفی و واقعی بر اساس اطلاعت گذشته‌نگر

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

نمودار شماره6 نمودار تصادفی و واقعی بر اساس اطلاعت پیشین نشان می­دهد اختلاف معنی­داری وجود ندارد و تقریباً با اختلاف کمی بر روی هم منطبق شده‌اند.

در ادامه این مقاله؛ نرخ ارز، نرخ تورم، تولید ناخالص داخلی، درآمد نفتی و شاخص قیمت خودرویی به‌عنوان متغیرهای آستانه در نظر گرفته شده است. مجموع پسماند مربع (SSR) متغیرهای نرخ ارز، نرخ تورم و نرخ بهره به‌صورت نمودار (3-7) نشان می­دهد:

 

 

نمودار 7- مجموع پسماند مربع (SSR)

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

نمودار شماره7 مجموع پسماند مربع (SSR) متغیرهای تحقیق نشان می­دهد که مجموع پسماند مربع (SSR) نرخ ارز از بین نرخ تورم، تولید ناخالص داخلی و درآمد نفتی و شاخص قیمت خودرویی یک دوره گذشته کمترین مقدار را داراست. پس متغیر نرخ ارز به‌عنوان متغیر آستانه انتخاب می‌شود.

پس از تعیین متغیر آستانه بهینه، تعداد رژیم­ها و حد آستانه اولین گام در تحلیل الگوهای رگرسیون آستانه‌ای است. در جدول (4-5) متغیر آستانه صحیح به همراه تعداد رژیم­ها و مقدار آستانه با استفاده از روش‌های جستجو و معیار اطلاعات تعیین شده است. به عبارت بهتر ابتدا فرضیه صفر مبنی بر عدم وجود شکست ساختاری با توجه به آماره F و مقدار مقیاس آن رد می‌شود. سپس برای تعیین تعداد رژیم‌های بهینه، آزمون دوم مبنی بر وجود سه شکست ساختاری در مقابل دو شکست ساختاری آزمون می‌شود که آماره مربوط نمی‌تواند فرضیه صفر را رد کند و دوشکست ساختاری با سه رژیم حاصل می‌شود.

همان‌طور که در جدول شماره های (3-5) ملاحظه می­گردد، دیفرانسیل مرتبه یک نرخ ارز به‌عنوان متغیر آستانه برای تغییرات رژیم انتخاب می‌شود. دو حد آستانه برای تولید ناخالص داخلی (2130- و 15460) برآورد می‌شود. درواقع پس از دیفرانسیل مرتبه یک نرخ ارز از آستانه­های مذکور ضرایب الگو دچار تغییر ساختاری می­شوند. هرچند که انتظار می­رود دیفرانسیل مرتبه یک نرخ ارز تحت تأثیر سایر تحولات اقتصاد ایران قرار گرفته باشد، اما نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد که موقعیت دیفرانسیل مرتبه یک نرخ ارز مهم‌ترین عامل تعیین‌کننده تغییرات رژیم و ضرایب الگو است. نتایج حاصل از تخمین الگوی آستانه در جدول (3-6) ارائه شده است:

جدول 5- آزمون تعداد رژیم­های آستانه و تخمین سطح بهینه آستانه

آزمون شکست ساختاری متغیر آستانه	اماره F	آماره F مقیاس	مقدار بحرانی
صفر در مقابل یک	399/17	99/86	23/18
یک در مقابل دو	60/11	04/58	91/19
دو در مقابل سه	533/0	66/2	99/20
متغیر آستانه: دیفرانسیل مرتبه یک نرخ ارز
حد آستانه: 2130-
حد آستانه:15460

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

جدول 6- برآورد مدل تحقیق

نام متغیر	ضرایب متغیر		انحراف معیار	آماره t	سطح معنی­داری
رژیم پایین، دیفرانسیل مرتبه اول نرخ ارز مرتبه اول کمتر از 2130-
دیفرانسیل مرتبه اول تولید ناخالص داخلی (DGDP)	67/248-		244/188	320/1-	198/0
دیفرانسیل مرتبه اول نرخ تورم (INF)	5/241766-		34/60565	991/3-	0005/0
دیفرانسیل مرتبه اول شاخص خودرو (DSPI)	225/0		078/0	85/2	0085/0
دیفرانسیل مرتبه اول درآمد نفتی (DOiI)	100/0		017/0	65/5	000/0
عرض از مبدأ	647/9949		077/5354	858/1	0749/0
رژیم وسط: دیفرانسیل مرتبه اول نرخ ارز وقتی بزرگتر و مساوی 2130- و کمتر از 15460
دیفرانسیل مرتبه اول تولید ناخالص داخلی (DGDP)	47/3-		123/73	539/0-	594/0
دیفرانسیل مرتبه اول نرخ تورم (DINF)	97/63355		02/30651	067/2	0492/0
دیفرانسیل مرتبه اول شاخص خودرو (DSPI)	0140/0		076/0	182/0	856/0
دیفرانسیل مرتبه اول درآمد نفتی (DOiI)	0016/0		0148/0	1089/0	9141/0
عرض از مبدأ	647/9949		077/5354	858/1	0749/0
رژیم بالا، دیفرانسیل مرتبه اول نرخ ارز بزرگتر و مساوی از 15460
دیفرانسیل مرتبه اول تولید ناخالص داخلی (DGDP)	3677/756		4971/236	2108/3	0036/0
دیفرانسیل مرتبه اول نرخ تورم (INF)	6/381643		53/68778	548/5	000/0
دیفرانسیل مرتبه اول شاخص خودرو (DSPI)	063/0		031/0	061/2	0498/0
دیفرانسیل مرتبه اول درآمد نفتی (DOiI)	043/0		021/0	026/2	053/0
عرض از مبدأ
Durbin-Watson=41/2		P=000/0		F=929/62		R=972/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

جدول (3-6) مربوط به تأثیر متغیرهای دیفرانسیل مرتبه اول تولید ناخالص داخلی، دیفرانسیل مرتبه اول نرخ تورم، دیفرانسیل مرتبه اول شاخص خودرو و دیفرانسیل مرتبه اول درآمد نفتی بر روی دیفرانسیل مرتبه اول نرخ ارز در رژیم بالا، متوسط و پایین در سطح آستانه­های 2130- و 15460 تعیین شد. بر اساس جدول فوق تأثیر متغیرهای دیفرانسیل مرتبه اول تولید ناخالص داخلی، دیفرانسیل مرتبه اول نرخ تورم دیفرانسیل مرتبه اول شاخص خودرو (DSPI) ماهیت غیرخطی دارد.

آستانه رژیم پایین (رکود)، زمانی که دیفرانسیل مرتبه اول نرخ ارز کوچک‌تر از 2130- ( ) است.

• زمانی که دیفرانسیل مرتبه اول نرخ تورم یک واحد افزایش می­یابد باعث می­شود 5/241766 واحد دیفرانسیل مرتبه اول نرخ ارز کاهش یابد و از لحاظ آماری مورد پذیرش است.
• زمانی که دیفرانسیل مرتبه اول شاخص خودرو یک واحد افزایش می­یابد باعث می­شود 225/0 واحد دیفرانسیل مرتبه اول نرخ ارز افزایش یابد و از لحاظ آماری مورد تأیید است.
• زمانی که دیفرانسیل اول درآمد نفتی یک واحد افزایش می­یابد باعث می‌شود 100/0 واحد دیفرانسیل مرتبه اول نرخ ارز افزایش یابد و از لحاظ آماری مورد پذیرش است.
• زمانی که دیفرانسیل مرتبه اول تولید ناخالص داخلی یک واحد افزایش می­یابد باعث می­شود 67/248- واحد دیفرانسیل مرتبه اول نرخ ارز کاهش یابد و از لحاظ آماری مورد پذیرش نیست.
• آستانه رژیم وسط، وقتی دیفرانسیل مرتبه اول نرخ ارز وقتی بزرگتر و مساوی 2130- و کمتر از 15460 به عبارتی برابر است.
• زمانی که دیفرانسیل مرتبه اول نرخ تورم یک واحد افزایش می­یابد باعث می­شود 97/63355 واحد دیفرانسیل مرتبه اول نرخ ارز افزایش یابد و از لحاظ آماری مورد پذیرش است.
• زمانی که دیفرانسیل مرتبه اول شاخص خودرو یک واحد افزایش می­یابد باعث می­شود 014/0 واحد دیفرانسیل مرتبه اول نرخ ارز افزایش یابد و از لحاظ آماری مورد پذیرش نیست.
• زمانی که دیفرانسیل اول درآمد نفتی یک واحد افزایش می­یابد باعث می‌شود 001/0 واحد دیفرانسیل مرتبه اول نرخ ارز افزایش یابد و از لحاظ آماری مورد پذیرش نیست.
• زمانی که دیفرانسیل مرتبه اول تولید ناخالص داخلی یک واحد افزایش می­یابد باعث می­شود 47/39-واحد دیفرانسیل مرتبه اول نرخ ارز کاهش یابد و از لحاظ آماری مورد پذیرش نیست.
• آستانه رژیم بالا (رونق)، وقتی دیفرانسیل مرتبه اول نرخ ارز بزرگتر و مساوی از 15460 ( ) است.
• زمانی که دیفرانسیل مرتبه اول نرخ تورم یک واحد افزایش می­یابد باعث می­شود 6/381643 واحد دیفرانسیل مرتبه اول نرخ ارز افزایش یابد و از لحاظ آماری مورد پذیرش است.
• زمانی که دیفرانسیل مرتبه اول شاخص خودرو یک واحد افزایش می­یابد باعث می­شود 063/0 واحد دیفرانسیل مرتبه اول نرخ ارز افزایش یابد و از لحاظ آماری مورد پذیرش است.
• زمانی که دیفرانسیل اول درآمد نفتی یک واحد افزایش می­یابد باعث می‌شود 043/0 واحد دیفرانسیل مرتبه اول نرخ ارز افزایش یابد و از لحاظ آماری مورد پذیرش است.
• زمانی که دیفرانسیل مرتبه اول تولید ناخالص داخلی یک واحد افزایش می­یابد باعث می­شود 36/759 واحد دیفرانسیل مرتبه اول نرخ ارز کاهش یابد و از لحاظ آماری مورد پذیرش نیست.

 

نتایج تجزیه و تحلیل­ها نشان می­دهد:

• اولاًًٌ رابطه غیرخطی بین متغیرها دیفرانسیل مرتبه اول تولید ناخالص داخلی، دیفرانسیل مرتبه اول نرخ تورم، دیفرانسیل مرتبه اول شاخص خودرو و دیفرانسیل مرتبه اول درآمد نفتی بر روی دیفرانسیل مرتبه اول نرخ ارز وجود دارد.
• ثانیاً در رژیم­های مختلف رابطه بین متغیرها متفاوت است به‌عنوان مثال تولید ناخالص داخلی وقتی اقتصاد در رکود است بین تغییرات تولید ناخالص داخلی و نرخ ارز رابطه معنی­داری وجود ندارد؛ اما وقتی اقتصاد در رونق است بین تغییرات تولید ناخالص داخلی و نرخ ارز رابطه معنی­داری وجود دارد. نتایج تجزیه و تحلیل نشان می­دهد تغییرات نرخ ارز به رژیم­های (رکود و رونق) بستگی دارد.

پس نتیجه گرفته می‌شود در رژیم­‌های متفاوت اثرگذاری متغیرها بر روی نرخ ارز متفاوت است.R برابر با 95/0 است بیانگر این 95 درصد متغیر مستقل توانسته تغییرات متغیر وابسته توضیح دهد. دوربین واتسون به‌دست آمده برابر با 41/2 است بیانگر عدم رابطه خود همبستگی است و در نهایت آماره F معنی‌دار بودن کل رگرسیون را تأیید می­کند.

 

4- بحث و نتیجه گیری

با توجه اهمیت نرخ ارز، تغییرات آن همواره مورد توجه اقتصاددان و تحلیل­گران قرار داشته است. پایه و اساس بحث حباب در تبیین نوسانات نرخ ارز، ریشه در عوامل تعیین­کننده نرخ ارز در نظریه بازار دارایی دارد. به این مفهوم که وابستگی نرخ ارز به نرخ ارز انتظاری در زمان حال، نشان­دهنده این است که عوامل مؤثر و تعیین‌کننده دیگری علاوه بر عوامل بنیادی می­توانند بر نرخ ارز اثرگذار باشند. مطالعات انجام شده در حیطه بازارهای مالی، شواهد قابل ملاحظه­ای از رفتار و منبع نوسان بازار دارایی‌های مالی ارائه کرده­اند. این شواهد حاکی از آن است که نوسانات در میان دارایی­ها، دوره­های زمانی و کشورها متفاوت است. از این منظر بازارهای مالی بین­المللی آن‌چنان به هم وابسته هستند که می­توانند منجر به سطوح بالای جریان سرمایه بین کشورها و همچنین نوسان بین بازارهایی که ارتباطی با هم ندارند، شوند؛ به‌گونه‌ای که وقوع حباب در یک بازار به بازاری دیگر منتقل شده و بازار ثانویه را نیز دچار حباب نماید. نتایج تجزیه و تحلیل مدل ARIMA بیانگر این است؛ افزایش یک واحد نرخ ارز در یک دوره گذشته باعث افزایش 1.94 نرخ ارز در دوره حال خواهد شد. می­توان نتیجه‌گیری کرد اطلاعات گذشته بر پیش‌بینی افزایش قیمت نرخ ارز برای آینده تأثیرگذار است. این پیش­بینی باعث افزایش تقاضا خواهد شد همان‌طور که می­دانیم افزایش تقاضا در بازار خود باعث شوک به نرخ ارز خواهد شد و دوباره باعث افزایش قیمت نرخ ارز در بازار و باعث ایجاد حباب خواهد شد. و همچنین متغیرهای اقتصادی انتخابی باعث تغیر قیمت نرخ ارز می­شوند. و از طرفی نتایج این مطالعات همسو با پژوهش‌هایی می‌باشد که نشان می‌دهد زمانی که ریسک سیستماتیک در حال افزایش است باعث ایجاد حباب می‌شود و در چرخه­های رونق و رکود ریسک سیستماتیک بر روی حباب سهام تأثیر نامتقارن دارند. و ژیواجین و همکاران (2021)، بائوو همکاران (2019)، جانگ و کانک (2015) در مطالعات خود نشان دادند. اشتباهات پیش‌بینی فردی در سطح کلان باعث ایجاد حباب­های بزرگ می‌شود. و در تبیین این یافته‌ها باید اشاره نمود که با بررسی متغیر‌های اقتصادی اثرگذار بر نرخ ارزمی توان از وجود حباب منفی یا مثبت در رژیم‌های مختلف در این بازار مالی آگاه بود.

 نتایج تجزیه و تحلیل TAR حاکی از تأثیر متفاوت متغیرهای تولید ناخالص داخلی، نرخ تورم، شاخص خودرو درآمد نفتی در رژیم بالا، متوسط و پایین در سطح آستانه­های 2130- و 15460 بروی نرخ ارز می­باشد بیانگر وجود رابطه غیرخطی بین متغیرهای تحقیق می­باشد. به‌عنوان مثال تولید ناخالص داخلی و نرخ تورم در رژیم­های متفاوت تأثیر متفاوت بر روی نرخ ارز دارند در دوره رکود تولید ناخالص داخلی تأثیر منفی ولی بی­معنا و نرخ تورم تأثیر منفی و معناداری بر روی نرخ ارز داشته و در دوره رونق ناخالص داخلی و نرخ تورم تأثیر مثبت و معناداری بر روی نرخ ارز داشتند پس می­توان دریافت متغیرهای اقتصادی نیز با توجه شرایط رکورد و رونق بر روی نرخ ارز تأثیرگذار هستند و همچنین تأثیر نوسانات نرخ ارز بر سطح فعالیت­های اقتصادی و سایر متغیرهای کلیدی اقتصاد وجود دارد. بر اساس چارچوب و آرای اقتصاددانان کینزی، کاهش ارزش پول ملی از طریق افزایش خالص صادرات و افزایش تقاضای کل باعث افزایش تولید می‌شود، اما این مسئله تنها یک شرط لازم برای انبساطی بودن کاهش قدرت پول ملی است، نه کافی؛ برای مثال، کاهش ارزش پول ملی باعث گران‌تر شدن نهاده‌ها وارداتی می­شود و می‌تواند به انقباض منحنی عرضه کل اقتصاد منجر شود. همچنین می­تواند به کاهش سرمایه­گذاری که جزء مهمی از تقاضای کل است، منجر شود. وست (۱۹۸۷) و وو (۱۹۹۵) به نتایج بعضاً متضادی در خصوص حباب دست یافتند. ساختارهای درهم‌تنیده اقتصادهای امروزی باعث می‌شود تا حباب در یک بخش با کشور به‌سرعت به بخش با اقتصاد دیگر کشورها سرایت یابد. شواهد تجربی نشان داده‌اند که بازارها از یکدیگر جدا نیستند و حرکت‌های آن‌ها در یک فضای جدا از یکدیگر صورت نمی‌گیرد. پس می­توان نتیجه گرفت تغییرات متغیرهای اقتصادی خود باعث ایجاد حباب نرخ ارز می­گردند. نرخ ارز به‌عنوان یک متغیر مهم و کلیدی در الگوهای اقتصادی به‌حساب می‌آیـد و بـه لحـاظ تأثیر بسزایی که بر بخش حقیقی و مالی دارد، ارائه پیشنهاد و سیاست‌گذاری بـا اسـتفاده از ایـن متغیـر حساسیت و دقت نظر خاصی را می­طلبد، اما آنچه با استفاده از این تحقیق می­توان در قالـب پیشـنهاد بیان کرد، به‌صورت زیر است:

موضوع مهمی که باید برای سیاست‌گذاری، تحلیل گران، دانشجویان و سرمایه‌گذاران در نظر گرفت این است که با بررسی حباب­های رخ داده در گذشته می­توان عوامل ایجاد کننده این حباب‌ها را کشف و با مشخصات حباب تطبیق داد. این تشخیص از این نظر برای سیاست‌گذاری مهم است که با در دست داشتن علائم و نتایج حباب‌ها، قدرت جلوگیری از رخداد حباب برای سیاست‌گذار ایجاد می­شود. در واقع با پیگیری روند حباب­های گذشته، علاوه بر تسلط بر شرایط بازار می­توان از وقوع بحران­های مالی نشأت گرفته از این حباب‌ها نیز جلوگیری کرد. بازار مالی از جمله ارز نیز از این قاعده مستثنی نیست. چرا که تعیین حباب­های رخ داده در گذشته می­تواند به تعیین متغیرهای اساسی که موجب ایجاد حباب‌های نرخ ارز می­شوند، کمک نماید بنابراین برای سیاست‌گذاران مهم است که از زمان وقوع حباب‌های نرخ ارز اطلاع داشته و بدین طریق بتوانند از وقوع بحران‌های مالی جلوگیری کرده و منجر به ثبات مالی شوند.

 

 

[1] گروه مالی، واحد مراغه، دانشگاه آزاد اسلامی، مراغه، ایران. [e-mail]

[2] گروه حسابداری و مالی، واحد بناب، دانشگاه آزاد اسلامی، بناب، ایران (نویسنده مسئول) [e-mail]

[3] گروه ریاضی، واحد مراغه، دانشگاه آزاد اسلامی، مراغه، ایران. [e-mail]

^[4] Zhang & Broadstock

^[5] Eizaguirre & et al

^[6] Liu

^[7] Bumann & et al

^[8] Su et al

^[9] Neaime

⁷ Zhang

⁸ Hamori

⁹ Lomi

¹⁰ Bianchi

[14] Bonchi

[15] Quinn

[16] Turner

[17] Anufriev

[18] Cao

[19] Toma

[20] Miyakoshi

[21] Galati

[22] Moessner

[23] Shi

[24] Lee

[25] Park

[26] Glebocki

[27] Saha

[28] Adejayan

[29] Oke

[30] Beckmann

[31] Berka

[32]Guttman

[33] Guttman

[34] Tamarit

[35] Ziadat

[36] Ziadat et al

[37] Alomani

[38] Gao

2 Long

3 Asadullah

⁴ Jarrow

^[42] FongPan

^[43] Jang and Kang

^[44] Bao and et al

^[45] Guojin

¹ Wu

2 West

[48] EXR

[49] GDP

[50] INF

2 Consumer Price Index

[52] Spi

[53] Oil R

مراجع

فهرست منابع

• ابراهیمی، مهرزاد. (1398). بررسی تأثیر متغیرهای کلان اقتصادی بر بازار سهام ایران با استفاده از الگوریتم‌های داده‌کاوی، فصلنامه اقتصاد مالی، 13 (49): 283-309.
• خدابخش زاده، سعید؛ زاینده رودی، محسن؛ جلایی و اسفندآبادی، سید عبدالمجید. (1399). بررسی حباب های قیمتی حوزه سلامت در بازار بورس اوراق بهادار تهران، فصلنامه اقتصاد مالی، دوره14، شماره50، 39-61.
• سیف الهی، ناصر و سیف الهی، حامد. (1400). بررسی مکانیسم اثرگذاری نوسانات نرخ ارز، قیمت نفت، و رشد اقتصادی برشاخص بورس اوراق بهادار، فصلنامه اقتصاد مالی، دوره15 ، شماره55، 333-353.
• عباسی، علامرضا؛ محمدی، هادی و نشاط آور، آمین (1397). بررسی نقش حباب قیمتی در ایجاد نوسانات در بورس اوراق بهادار تهران (شرکت‌های منتخب صنایع پتروشیمی و خودرو)، فصلنامه اقتصاد مالی، دوره12، شماره43، 133.
• نجفی، استمال؛ حسینی، سید شمس الدین، معمارنژاد، عباس و غفاری، فرهاد (1400). بررسی میکانیسم انتقال بحران مالی (باتاکید بر بحران مالی سال 2008 و قیمت نفت) و علیت مارکوف سوئچینک برشاخص های منتخب بورس اوراق بهادار ایران، فصلنامه اقتصاد مالی، دوره 15، شماره3 (پیاپی56)، 59-87.