بررسی تحلیلی ضبط و گزارش برخی از ابیات بحث انگیز شاهنامه (از داستان بهمن تا یزدگرد شهریار)

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 58، دی 1402، صفحه 1-26   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.1921921.2193

نویسندگان

حسین منصورنژاد¹؛ محمود رضایی دشت ارژنه^{* 2}

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

چکیده

شاهنامۀ فردوسی، بزرگ­ترین حماسۀ ملی ایران است که علی­رغم روساخت ساده و زودیابش، متنی دشوار و دیریاب است و از همین ‏رو با وجود شرح ­های متعدد و مقالات مستقل در تبیین برخی ابهامات آن، هنوز هم ضبط بسیاری از ابیات، مورد تردید است و هم گزارش شارحان دربارۀ برخی از بیت­ ها پذیرفتنی نمی­ نماید. در این جستار، نگارندگان با واکاوی برخی از بیت­ های شاهنامۀ ویراستۀ جلال خالقی ­مطلق، دریافتند نارسایی­ ها و ابهاماتی که در شرح برخی از ابیات دیده ‏می ­شود یا از عدم توجّه کافی به بافت متن ناشی شده و یا ناشی از ضبط نادرست بیت است. از این‏ رو، در این جستار، ابتدا با تکیه بر متن شاهنامه و یاری‏ گرفتن از ذهن و زبان فردوسی و سپس با غور در منابع برون‏ متنی و مقایسه و نقد گزارش ‏های شارحان در کتب و مقالات مرتبط، ضبط و گزارش چند بیت مورد بررسی انتقادی قرارگرفته و پس از بیان کاستی ‏ها، نویسش، خوانش یا گزارش موجّه‏ تر و درخورتری برای ابیات پیشنهاد شده‏ است.

کلیدواژه‌ها

ابیات بحث ‏انگیز؛ بررسی تحلیلی؛ شاهنامۀ فردوسی؛ ضبط؛ گزارش

مراجع

کتاب‌ها البنداری، قوام‌الدین (1350 هـ - 1932 م) الشاهنامه، تصحیح عزام، عبدالوهاب، قاهره: مطبعه دارالکتب المصریه. بیرونی، ابوریحان (1386) آثارالباقیه، ترجمۀ داناسرشت، اکبر، تهران: امیرکبیر. خالقی‌مطلق، جلال (1389) یادداشت‌های شاهنامه، 3 جلدی، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی. دهخدا، علی اکبر (1377) لغت‏نامه، 16 جلدیتهران: دانشگاه تهران. رواقی، علی (1390) فرهنگ شاهنامه، تهران: فرهنگستان هنر. شفیعی، محمود (1377) شاهنامه و دستور، تهران: انتشارات دانشگاه تهران. فردوسی، ابوالقاسم (1386) شاهنامه، 8 جلدی، تصحیح جلال خالقی‌مطلق، تهران: مرکز دائرة-المعارف بزرگ اسلامی. فردوسی، ابوالقاسم (1394) شاهنامه، 4 جلدی، تصحیح جلال خالقی‌مطلق، تهران: سخن. کاشانی، محمدقاسم بن حاجی محمد (1340) فرهنگ مجمع‏الفرس، به کوشش دبیرسیاقی، محمد، تهران: علمی. کزازی، میرجلال‌الدین (1388) نامۀ باستان(ویرایش و گزارش شاهنامه)، جلد 7، تهران: سمت. کزازی، میرجلال‌الدین (1390) نامۀ باستان(ویرایش و گزارش شاهنامه)، جلد 5و8و9، تهران: سمت. میبدی، ابوالفضل‏ رشید‌الدین (1382) کشف‏الاسرار و عدة‏الابرار، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر. نوشین، عبدالحسین (1392) واژه‌نامک، تهران: معین. الوشاء، أبوطیب محمدبن أحمد بن إسحاق ابن یحیى ( 1407) الظرف و الظرفاء، به کوشش فهمی سعد، بیروت: عالم الکتب. یاحقی، محمدجعفر (1368) سوگنامه سهراب، تهران: توس. یغمایی، اقبال (1399) ز گفتار دهقان، شاهنامه فردوسی به نظم و نثر، تهران: توس. مقالات آیدنلو، سجاد. (1380). مقدمه‏ای بر شاهنامه‏گزاری. کتاب ماه ادبیات و فلسفه، 5(46و47)، 57-50. امیدسالار، محمود. (1386). نکاتی پیرامون برخی از ابیات داستان‏های اسکندر و اشکانیان در شاهنامۀ خالقی. آینۀ میراث، 10(36 و 37)، 29- 13. خالقی‌مطلق، جلال، اخوان زنجانی، جلیل، و کاشف، منوچهر. (1371). نکته‌ها. ایران‌شناسی، 4(15)، 667- 666. خطیبی، ابوالفضل. (1379). نگاهی به فرهنگ‌های شاهنامه. نامۀ فرهنگستان، (15)، 57- 37. خطیبی، ابوالفضل. (1389). جهش، واژه‌ای ناشناخته در شاهنامه: پیشنهادی برای تصحیح دو بیت. فرهنگ‌نویسی، (3)، 179-172. رحمانی، اکرم. (1393). بیان غیر صریح در شاهنامه فردوسی مبتنی بر نظریۀ معنا شناسی کاترین کربرات. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 6(21)، 9-23. کزازی، میرجلال‏الدین. (1386). کالبدشکافی و نهادشناسی شاهنامه. رودکی، (15)، 170-162.