بررسی مثنوی جواهرالاسرار رشید تبریزی و معرفی نسخه‌های آن

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 58، دی 1402، صفحه 72-95   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.1922306.2196

نویسندگان

شهلا حاج طالبی¹؛ سید مهدی نوریان^{* 2}؛ قربانعلی ابراهیمی³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

چکیده

رشید تبریزی از شاعران پرکار و ناشناختۀ عصر صفوی در قرن 11 هـ.ق است. از مفصل‌ترین و مهم‌ترین مثنوی‌های او «جواهرالاسرار» است که نسخه‌های خطی آن در کتابخانۀ ملی ملک (نسخۀ اساس مقاله) و دانشگاه تهران نگهداری می‌شود. این اثر درواقع رساله‌ای ادبی_علمی دربارۀ سنگ‌های قیمتی است که برخلاف جواهرنامه‌های معروف پیشین به نظم سروده شده است و برخی جنبه‌های داستانی و اساطیری و عقاید قدیم را نیز بازتاب داده است. در این پژوهش ضمن معرفی نسخه‌‌های خطی مثنوی جواهرالاسرار، با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی ساختار این مثنوی و ارتباط آن با جواهرنامه‌های متقدم پرداخته شده. براساس بررسی‌های این جستار، مثنوی جواهرالاسرار در عین حال که از آثار دیگر اقتباس کرده و تأثیر پذیرفته است، برخی جواهرات و حکایت‌های منحصر به خود را دارد. همچنین به علت ارتباط ایران با هند و اروپا در زمان صفویه، برخی حکایت‌ها و منابع منظومه به این سرزمین‌ها ارتباط دارد.

کلیدواژه‌ها

مثنوی جواهرالاسرار؛ جواهرنامه؛ رشید تبریزی؛ شعر عصر صفوی؛ نسخۀ خطی

مراجع

کتاب‌ها بیرونی، ابوریحان (1374) الجماهر فی معرفة‌الجواهر، به کوشش یوسف الهادی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب. جوهری‌نیشابوری، محمد‌بن‌ابی‌البرکات (1383) جواهرنامۀ نظامی، به کوشش ایرج افشار و با همکاری رسول دریاگشت، چاپ اول، تهران: مرکز میراث نشر مکتوب. خواندمیر، غیاث‌الدین‌بن‌همام‌الدین (1362) تاریخ حبیب السّیر، زیرنظر محمد دبیرسیاقی، چاپ سوم، تهران، کتابفروشی خیام. درایتی، مصطفی (1391) فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا)، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران. درایتی، مصطفی (1389) فهرست‌وارۀ دست‌نوشته‌های ایران (دنا)، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. دهخدا، علی‌اکبر (1373) لغت نامه، تهران: مؤسّسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران. دیهیم، محمّد (1367) تذکرة شعرای آذربایجان، تهران: چاپ آذربادگان. رشید تبریزی (1081ق) کلیّات رشید، شماره ثبت 5266، تهران: کتابخانه ملّی ملک. سدید‌السلطنه (بندرعباسی)، محمدعلی (1381) صید مروارید (المناص فی احوال الغوص و الغواص)، تصحیح احمد اقتداری، هرمزگان: نشر ادارۀ کل آموزش و انتشارات و تولیدات فرهنگی. شمیسا، سیروس (1388) سبک‌شناسی شعر، تهران: میترا. فتوحی، محمود (1385) نقد ادبی در سبک هندی، تهران: سخن. کاشانی، ابوالقاسم‌عبدالله (1386) عرایس الجواهر و نفایس الاطایب، به کوشش ایرج افشار، چاپ اول، تهران، انتشارات المعی. گلچین‌معانی، احمد (1369) کاروان هند، مشهد: مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی. نصرآبادی، میرزامحمّدطاهر (1352) تذکرۀ نصرآبادی، تصحیح و مقابلۀ وحید دستگردی، تهران: کتابفروشی فروغی. نصیرالدین طوسی، محمدبن‌محمد (1348) تنسوخ‌نامه ایلخانی، تصحیح محمد تقی مدرس رضوی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران. هدایت، محمود (1353) تذکرۀ گلزار جاویدان، تهران: چاپ‌خانۀ زیبا. مقالات ابن‌منصور، محمد. (1335). گوهرنامه. به کوشش منوچهر ستوده. فرهنگ ایران زمین، 4(4)، 185-302. سپهری، سپیده. (1393). بررسی مقایسه‌ای بازتاب فرهنگ و رسوم ایرانیان عهد صفوی در سفرنامه‌های شاردن و تاورنیه. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 6(22)، 161-190.