بررسی و تحلیل کهن‌الگوی فرازپویی در اثر نمادین «در پس آینه» پوران فرخزاد

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 58، دی 1402، صفحه 123-152   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.1920148.2175

نویسندگان

ملیحه حدیدی¹؛ شهربانو صحابی^{* 2}؛ جلیل امیرپور داریانی³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی، شبستر، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد مهاباد، دانشگاه آزاد اسلامی، مهاباد، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی، شبستر، ایران.

چکیده

بسیاری از حرکت‌های فردی و جمعی بشر نمونه‌ای کهن در ناخودآگاه جمعی دارد و راهبر فرد به سوی هدف خاصی است. یکی از این تفکرات فرازپویی یا رسیدن به تمامیت است که امری فطری است. یونگ این تلاش و پویه یا سفر به ناخودآگاه را که فرازمانی و فرامکانی است، «فرایند فردیت» می ­نامد. این فرایند به صورت جریان صدور کهن‌الگوها از تاریکی ناخودآگاه جمعی به ناخودآگاه فردی، در آثار ادبی ملل جهان دیده‌ می‌شود. مضمون اصلی داستان‌ «در پس آینۀ» فرخزاد هم کمال‌جویی و فرازپویی است که در فرایندی نمادین، بیرونی و درونی، حاصل می‌گردد. این مقاله با روش تحلیلی نشان می­ دهد، طوطی (قهرمان داستان) در دورانی از مرحلۀ رشد، به پوچیِ زندگی عادی پی‌برده، قوانین ساختگی را برنمی‌تابد، در نتیجه طی سفر، با جستجو به هویت، آگاهی و استقلال لازم دست‌می‌یابد. در این سیر و سلوک (فرایند فردیت) یا سفر روان (در ناخودآگاه)، «قهرمان» مجبور به شناخت شماری «کهن‌الگو­ها»ییست که در مراحل گوناگون این فرایند با شدت و ضعف، در داستان، پدید می‌آید. قهرمان برای رسیدن به تمامیت و شناخت خویشتن، «نقاب» دروغین شخصیت کاذب خود را کنارگذاشته و با شناخت (آنیما/آنیموس) و جنبه‌های مثبت و منفی آن، موفق به کشف مراحل آن می‌شود. سپس با راهنمایی‌های «پیر فرزانه» و مبارزه با جنبه‌های متعدد «سایه»، از مرحلۀ دشوار «مرگ و تولد دوباره» عبور نموده و با پیر دانا به هدایت ره‌پویان رستگاری می‌پردازد.

کلیدواژه‌ها

در پس آینه؛ فرایند فردیت؛ فرخزاد؛ کهن الگو؛ یونگ

مراجع

کتاب‌ها اسنودن، روت (1395) خودآموز یونگ، ترجمۀ نورالدین رحمانیان، تهران: آشیان. امامی، نصرالله (1377) مبانی و روش‌های نقد ادبی، تهران: دیبا. پالمر، مایکل (1388) فروید، یونگ و دین، ترجمۀ محمد دهقانپور و غلامرضا محمودی، تهران: رشد. پاینده، حسین (1397) نظریه و نقد ادبی، درسنامه‌ای میان‌رشته‌ای، جلد 1، تهران: سمت. پورنامداریان، تقی (1382) دیدار با سیمرغ، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. جم‌زاده، الهام (1387) آنیما در شعر شاملو، تهران: نشر خورشید. حافظ، شمس‌الدین محمد (1372) دیوان خواجه حافظ شیرازی، به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر، تهران: صفی علیشاه. حجازی، بهجت‌السادات (1389) طبیبان جان، جلد 1، مشهد: دانشگاه فردوسی. شمیسا، سیروس (1394) نقد ادبی، تهران: میترا. شوالیه، ژان و گربران، آلن (1379-1385) فرهنگ نمادها، ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی، جلد 5، تهران: جیحون. شولتز، دوان پی و سیدنی الن (1386) نظریۀ شخصیت‌، ترجمۀ یحیی سیدمحمدی، تهران: ویرایش. فدایی، فرید (1394) یونگ، بنیانگذار روان‌شناسی تحلیلی، تهران: دانژه. فرّخ‌زاد، پوران (1369) در پس آینه، تهران: جام. فروزانفر، بدیع‌الزمان (1353) شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطّار نیشابوری، تهران: دهخدا. فوردهام، فریدا (1393) مقدمه‌ای بر روانشناسی یونگ، ترجمۀ مسعود میربها، تهران: جامی. کمپبل، جوزف (1396) قهرمان هزار چهره، ترجمۀ شادی خسروپناه، تهران: گل آفتاب. گرین، ویلفرد و همکاران (1395) مبانی نقد ادبی، ترجمۀ فرزانۀ طاهری، تهران: نیلوفر. مورنو، آنتونیو (1396) یونگ، خدایان و انسان مدرن، ترجمۀ داریوش مهرجویی، تهران: مرکز. وگلر، کریستوفر (1390) ساختار اسطوره‌ای در داستان و فیلمنامه، ترجمۀ عباس اکبری، تهران: نیلوفر. وولف، دیوید ام (1386) روانشناسی دین، ترجمۀ محمد دهقان، تهران: رشد. یونگ، کارل گستاو (1368) چهار صورت مثالی، ترجمۀ پروین فرامرزی، مشهد: آستان قدس. یونگ، کارل گستاو (1377) رشد شخصیت، ترجمۀ هایده تولایی، تهران: آتیه. یونگ، کارل گستاو (1378) خاطرات، رویاها، اندیشه‌ها، ترجمۀ پروین فرامرزی، تهران: جامی. یونگ، کارل گستاو (1395) انسان و سمبل‌هایش، ترجمۀ محمود سلطانیه، تهران: جامی. مقالات حسینی، مریم، و جوادی ترشیزی، پری سیما. (1389). کهن نمونه‌ها در قصّه الغربه الغربیّه سهروردی. ادبیات عرفانی، 2(2)، 49-72. doi: 10.22051/jml.2014.113 حسینی، مریم، و شکیبی ممتاز، نسرین. (1392). سفر قهرمان در داستان «حمام بادگرد» براساس شیوة تحلیل کمپبل و یونگ. ادب پژوهی، 6(22)، 33-63. Dor:20.1001.1.1735802 7.1391.6.22.2.6 کاظم‌زاده قندیلو، رسول، و مشتاق‌مهر، رحمان. (1399). تحلیل گفتمان «تاریخ بیهقی» بر اساس نظریۀ فراتابی زبانی فرای و بازی زبانی ویتگنشتاین. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 12(پیاپی 44)، 13-42. doi: 10.30495/dk.2020.677774.