بازتاب آموزه‌های تعلیمی در آیینۀ اشعار تقی دانش

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 2، دوره 15، شماره 57، خرداد 1402، صفحه 21-59   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/pars.2023.705880

نویسنده

رجب توحیدیان^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد سلماس، دانشگاه آزاد اسلامی، سلماس، ایران

چکیده

تقی دانش از شاعران و ادبای اواخر دورۀ قاجار و اوایل پهلوی است که در جای‌جای دیوان اشعارش به بیان آموزه‌های تعلیمی (اخلاقی، عرفانی و مذهبی) پرداخته است. دانش با بهره‌گیری از آیات قرآنی و احادیث و اقوال بزرگان دینی و با استفاده از امثال و حکم عربی و فارسی و تمثیل، بهترین آموزه‌های تعلیمی را در آیینۀ اشعارش بازتاب داده است. هدف از این پژوهش، بررسی آموزه‌های تعلیمی در اشعار تقی دانش، در محدودۀ قصاید و غزلیات و قطعات بوده است. این پژوهش، درپی پاسخ به این سؤال است که «تقی دانش در اشعار خویش با استفاده از چه شیوه‌هایی آموزه‌های تعلیمی، (اخلاقی، عرفانی و مذهبی ـ دینی) را بیان کرده است؟». در این پژوهش، با روش توصیفی ـ تحلیلی و بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای، آموزه‌های تعلیمی دانش، در کل قصاید و غزلیات و قطعات دیوانش بررسی شده است. نتیجۀ پژوهش حاضر نشان می‌دهد که دانش با تأثیر از پیشینیان، آموزه‌های تعلیمی را به‌صورت‌های گوناگون و در سطحی گسترده، در دیوان خود انعکاس داده است.
 
 

کلیدواژه‌ها

ادبیات تعلیمی؛ آموزه‌های اخلاقی و عرفانی و مذهبی؛ تقی دانش

مراجع

1. 1. قرآن کریم.
2. اسحاق، محمد (1363)، سخنوران نامی ایران در تاریخ معاصر (دوجلدی)، ج 2، مترجم: اسماعیل برادران شاهرودی، تهران: نشر طلوع.
3. اسکندری شرفی، فرشاد؛ مبارک، وحید (1399)، «بازنمایی مضامین اخلاقی و تعلیمی در پنج‌گنج عماد فقیه کرمانی»، نشریۀ علمی پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال دوازدهم، شمارۀ چهل‌و‌هفتم، 37ـ1.
4. اسکندری شرفی، فرشاد، مبارک، وحید (1401)، «تحلیل آموزه‌های اخلاقی و تعلیمی در مثنوی صفات‌العاشقین هلالی جُغتایی»، نشریۀ علمی پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال چهاردهم، شمارۀ پنجاه‌و‌سوم، 132ـ105.
5. اکبری دستک، فیض‌الله (1395)، «جایگاه فرهنگ قناعت (اقدام و عمل) و کارکردهای آن در تبیین و تحکیم مبانی اقتصاد مقاومتی از نگاه تعالیم اسلامی»، بصیرت و تربیت اسلامی، سال سیزدهم، شمارۀ 36، 47ـ27.
6. برقعی، سیّد محمدباقر (1391)، سخنوران نامی معاصر ایران (دو جلدی)، ج 2، چ سوم، قم: نشر دارالعلم.
7. بومری، احمد؛ واثق عباسی، عبدالله؛ مشهدی، محمدامیر (1400)، «بازتاب ادب تعلیمی در شعر غنی کشمیری و شاپور تهرانی»، دوفصلنامۀ مطالعات شبه‌قارۀ دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال 13، شمارۀ 40، 120ـ103.
8. تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد (1410)، غررالحکم و دررالکلم، ج 1، محقق و مصحّح: سیّد مهدی رجائی، چدوم، قم: دار الکتاب الاسلامی.
9. توحیدیان، رجب ( 1398)، «بررسی تأثّر سبکی تقی دانش از حافظ شیرازی»، فصلنامۀ علمی پژوهشی بهارستان سخن، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوی، شمارۀ مسلسل: چهل‌و‌پنجم، 136ـ115.
10. توحیدیان، رجب (1399)، «مخالف‌خوانی و ترک ادب شرعی، خصیصۀ بارز سبکی تقی دانش»، فصلنامۀ علمی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، دانشگاه آزاد واحد کرج، دورۀ 12، شمارۀ 43، 124ـ95.
11. حافظ، شمس‌الدین محمد (1374)، دیوان، با مجموعۀ تعلیقات و حواشی علّامه محمد قزوینی، به‌اهتمام عبدالکریم جربزه‌دار، چ پنجم، تهران: اساطیر.
12. خاتمی، احمد (1373)، شرح مشکلات تاریخ جهانگشای جوینی، تهران: مؤسسۀ فرهنگی و انتشاراتی پایا.
13. دامادی، سیّد محمد (1379)، مضامین مشترک در ادب فارسی و عربی، چ دوم، تهران: دانشگاه تهران.
14. دانش، تقی (مستشار اعظم) (1383)، دیوان (قصاید، هزار غزل، مقطعات)، چ دوم، تهران: دانشگاه تهران.
15. دهخدا، علی‌کبر (1376)، امثال و حکم، چهار جلدی، چ نهم، تهران: امیرکبیر.
16. رازی، نجم‌الدین (1384)، مرصاد‌العباد، به‌اهتمام: محمد‌امین ریاحی، چ یازدهم، تهران: علمی و فرهنگی.
17. راستگو، سیّد محمد (1399)، تجلّی قرآن و حدیث در شعر فارسی، چ پانزدهم، تهران: سمت.
18. رزمجو، حسین (1385)، انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، چ دوم، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
19. رستاد، الهام؛ محمودی، محمدعلی (1399)، «پژوهشی در سیر روایی ـ عرفانی گزارة مشهور "الطُرُق إلی الله بِعَدَد أنفاس الخلایق"»، نشریۀ علمی پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، سال چهاردهم، شمارۀ دوم، پیاپی 45، 226ـ211.
20. رستگار فسایی، منصور (1372)، انواع شعر فارسی، شیراز: انتشارات نوید شیراز.
21. رودکی سمرقندی (1376)، دیوان، براساس نسخۀ سعید نفیسی، ی. براگینسکی، چ دوم، تهران: نگاه.
22. زمانی، کریم (1398)، شرح دیوان شمس تبریزی مولانا جلال‌الدین محمد بلخی رومی، ج اول، تهران: نشر قطره و شکوه دانش.
23. سعدی، مشرف‌الین مصلح (1374الف)، گلستان، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، چ چهارم، تهران: سهامی انتشارات خوارزمی.
24. سعدی، مشرف‌الین مصلح (1374ب)، کلیّات سعدی، از روی نسخۀ تصحیح‌شدۀ محمدعلی فروغی (ذکاء‌الملک)، مقدمه و شرح حال: جلال‌الدین همایی، حواشی: محمود علمی (درویش)، تهران: سازمان انتشارات جاویدان.
25. سعدی، مشرف‌الین مصلح (1375)، بوستان (سعدی‌نامه)، تصحیح و توضیح: غلامحسین یوسفی، چ پنجم، تهران: خوارزمی.
26. سلیمی خراشاد، سودابه؛ کیخای فرزانه، احمدرضا (1398)، «بررسی مضامین عرفانی در شعر احمد عزیزی»، فصلنامۀ عرفان اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان، سال پانزدهم، شمارۀ 59، 146ـ123.
27. سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1377)، حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه، تصحیح و تحشیه: مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران، چ پنجم.
28. شاه‌نظری، علیرضا؛ هاشمی، سیّد حجت (1397)، «بررسی آموزه‌های تعلیمی اخلاقی در شعر دورۀ قاجار با تکیه بر دیوان محمدتقی سپهر»، نشریۀ پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال دهم، شمارۀ سی‌و‌هفتم، 146ـ109.
29. صائب تبریزی (1375)، دیوان، ج سوم، چهارم، پنجم و ششم، به‌کوشش محمّد قهرمان، چسوم، تهران: علمی و فرهنگی.
30. طوسی، نصیرالدین (1346)، اخلاق ناصری، تصحیح و حواشی از ادیب تهرانی، تهران: جاویدان.
31. عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر (1387)، قابوس‌نامه، به‌اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی، چ شانزدهم، تهران: علمی و فرهنگی.
32. فروزانفر، بدیع‌الزمان (1376)، احادیث و قصص مثنوی، ترجمۀ کامل و تنظیم مجدد: حسین داودی، تهران: امیرکبیر.
33. فروزانفر، بدیع‌الزمان (1375)، شرح مثنوی شریف، ج اول، چ هفتم، تهران: زوّار.
34. فیض کاشانی، ملّا محمدمحسن (1387)، دیوان، دوجلدی، ج اول، چ سوم، تهران: اسوه.
35. قشیری، ابوالقاسم (1388)، رسالۀ قشریه، با تصحیح و استدراکات بدیع‌الزمان فروزانفر، چ دوم، تهران: زوّار.
36. کلیم کاشانی (1387)، دیوان، تصحیح و مقدمه: حسین پرتو بیضایی، بازخوانی و ویرایش: سیّد محسن آثار جوی، تهران: سنایی.
37. محمدی، محمدحسین (1374)، بیگانه مثل معنی (نقد و تحلیل شعر صائب و سبک هندی)، تهران: میترا.
38. محمدی ری‌شهری، محمد (1389)، میزان الحکمه، المجلد السابع، قم: دار الحدیث.
39. مشرّف، مریم (1389)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: سخن.
40. مشیر سلیمی، علی‌اکبر (1344)، سخنوران نابینا یا کوران روشن‌بین، تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی فریدون علمی.
41. معین، محمد (1375) فرهنگ فارسی، ج 4، چ نهم، تهران: امیرکبیر.
42. ممتحن، مهدی؛ محمدی، گردآفرید (1391)، «بررسی تجلّی و حضور مضامین دینی در ادبیات فارسی پیش از قرن هفتم»، فصلنامۀ تخصصی متون اسلامی مطالعات ادبی، دورۀ 1، شمارۀ 2، شمارۀ پیاپی 2، 124ـ105.
43. موسوی، مصطفی؛ نوح‌پیشه، حمیده؛ سیّد قاسم، لیلا (1390)، «مضامین مشترک در گلستان سعدی و امثال و حکم عربی»، مجلۀ ادب عربی، سال 3، شمارۀ 3، 224ـ201.
44. مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی (1384)، مثنوی معنوی، از نسخۀ نیکلسون، فرهنگ لغات و اعراب از عزیزالله کاسب، چ پنجم، تهران: انتشارات گلی.
45. ناصری، مهدی (1390)، فرهنگ ضرب‌المثل‌های فارسی ـ عربی، قم: بوستان کتاب.
46. نیکوهمت، احمد (1327)، «زندگی و آثار دانش»، مجلۀ ارمغان، سال 23، شمارۀ 2، 73ـ67.
47. یلمه‌ها، احمدرضا (1390)، «آموزه‌های تعلیمی در منظومۀ غنایی محب و محبوب»، فصلنامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر، شمارۀ پیایی: نهم، 28ـ11.
48. یلمه‌ها، احمدرضا (1395)، «بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تطور و تحول آن در ایران»، نشریۀ علمیـپژوهشی پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال هشتم، شمارۀ بیست‌و‌نهم، 90ـ61.