دو پهلوگویی و تداعی اندیشه های اجتماعی در غزل های حافظ

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 58، دی 1402، صفحه 329-357   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.1956299.2471

نویسندگان

محمد پوریاورچوبر¹؛ احمدرضا نظری چروده^{* 2}؛ معصومه نظری چروده²

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد آستارا، دانشگاه آزاد اسلامی، آستارا، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد آستارا، دانشگاه آزاد اسلامی، آستارا، ایران.

چکیده

حضور جاودانۀ حافظ نه تنها در تاریخ و تاریخ ادبی ایران، بلکه در ذهن و ضمیر فارسی زبانان سراسر جهان، او را به یک «خاطرۀ ازلی» تبدیل کرده و به همین دلیل دربارۀ او و شعرش، از جهات مختلف و به فراوانی، سخن گفته شده است. اما باب بحث و گفتگو دربارۀ پوشیده­ گویی و بیان غیر مستقیم و پرابهام و ایهام روی دادها و طنزهای گزنده و کنایه ­های رسوا کننده و شگردهای زبانی دیگری که به دو پهلوگویی­ هایش باز می­گردد، همچنان باز است. در نوشتۀ حاضر ساختار و محتوای دو پهلوگویی ­های حافظ که از ویژگی ­های بارز سبک اوست، بررسی و تحلیل شده است. این ویژگی شعر او در اثر تسلسل خواطر و تداعی معانی ذهن را درگیر می ­کند و در عین حال هرگز هم به قطعیت نمی ­رسد. این فضیلت بی­ همتای شعر حافظ که کلام او را از سخن دیگران متمایز می ­سازد و سبب اعتلا و جاودانگی آن می­ گردد، قاب و قالبی برای بیان اندیشه ­هایی است که بیانشان به صورت صریح خالی از خطر نبوده است. حافظ با همین شگرد است که در برابر قدرت حاکم می­ ایستد و به یاری آن، گفتمان مسلط حکومت را وارونه می­کند و به رهایی مردم از جمود و خشک اندیشی و وابستگی­‌هایشان کمک می­ کند. داد­‌ه ­های این تحقیق از رهگذر مطالعات کتابخانۀ فراهم آمده و با استفاده از روش تحلیلی توصیف شده است. مهم­ترین دستاورد این پژوهش این است که ابزارهای پوشیده ­گویی و ایهام ­های حافظ، در همان حال که جزیی از اندیشۀ ساختارمند او به شمار می آیند، در پیوند با خود هم نوعی از ساختار سیاسی و ضد قدرت را نشان می­ دهد.

کلیدواژه‌ها

حافظ؛ تداعی معانی؛ سخن دوپهلو؛ ایهام؛ قدرت

مراجع

کتاب‌ها ابن ابی الاصبع (1368) بدیع القرآن، مترجم سید علی میرلوحی، مشهد: آستان قدس رضوی. اختیار، منصور (1348) معنی‌شناسی، تهران: دانشگاه تهران. انوری، حسن (1368) یک قصه بیش نیست، تهران: علمی. انوری، حسن (1380) فرهنگ سخن، تهران: سخن. انوری، حسن، عالی عباس آباد، یوسف (1393) بلاغت (بدیع و بیان)، تهران: فاطمی. اهور، پرویز (1363) کلک خیال‌انگیز، تهران: زوار. ایبرمز ، ام. اچ، هرفم، جفری گالد (1387) فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی، مترجم سعید سبزیان، تهران: انتشارات رهنما. ایگلتون، تری (1368) پیش درآمدی بر نظریۀ ادبی، مترجم عباس مخبر، تهران: مرکز. آق سردار، نجفقلی میرزا (1355) دُرۀ نجفی، تهران: فروغی. برونو، فرانکو (1370) فرهنگ توصیفی روانشناسی، ترجمۀ فرزانه طاهری و مهشید یاسایی، تهران: انتشارات طرح نو. پورنامداریان، نقی (1382) گمشدۀ لب دریا، تهران: سخن. پین، مایکل (ویراستار) (1382) فرهنگ اندیشۀ انتقادی، مترجم پیام یزدان جو، تهران: مرکز. تقوی، نصرالله (1363) هنجار گفتار، اصفهان: فرهنگ سرای اصفهان. حافظ، شمس‌الدین محمد (1369) دیوان، به اهتمام غنی و قزوینی، تهران: زوار. حمیدیان، سعید (1395) شرح شوق، جلد 1، تهران: نشر قطره. خرمشاهی، بهاءالدین (1361) ذهن و زبان حافظ، تهران: نشر نو. رازی، شمس قیس (1360) المعجم فی تعابیر اشعار العجم، به تصحیح مدرس رضوی، تهران: زوار. رحیمی، مصطفی (1371) حافظ اندیشه، تهران: نشر نور. روح‌الامینی، محمود (1388) بازتاب قشربندی اجتماعی در دیوان حافظ، جلد 15، تهران: پاژنگ. زرین کوب، عبدالحسین (1363) شعر بی‌دروغ، شعر بی‌نقاب، تهران: جاویدان. زرین کوب، عبدالحسین (1364) از کوچۀ رندان، تهران: امیرکبیر. سجادی، ضیاءالدین (1366) ایهام و تناسب در شعرخاقانی و شعر حافظ، جلد 2، تهران: پاژنگ. سجودی، فرزان (1382) نشانه‌شناسی کاربردی، تهران: نشر قصه. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1391) رستاخیز کلمات، تهران: سخن. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1397) این کیمیای هستی، جلد 3، تهران: سخن. شمیسا، سیروس (1388) نگاهی تازه به بدیع، تهران: فردوس. صفوی، کورش (1380) از زبان شناسی به ادبیات، جلد 2، تهران: حوزۀ هنری. عقدایی، تورج (1396) بدیع در شعر فارسی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی. غنی، قاسم (2536) تاریخ عصر حافظ، تهران: زوّار. فتوحی، محمود (1392) سبک‌شناسی، تهران: سخن. فرشیدورد، خسرو (1375) نقش آفرینی‌های حافظ، تهران: صفی علیشاه. فشارکی، محمد (1379) نقد بدیع، تهران: سمت. کادن، جی ای (1380) فرهنگ توصیفی ادبیات و نقد، مترجم کاظم فیروزمند، تهران: نشر شادگان. کزازی، میرجلال‌الدین (1373) بدیع، تهران: مرکز. گریپندورف، کلوس (1383) تحلیل محتوا، تهران: نی. مجتی، مهدی (1386) بدیع نو، تهران: سخن. معین، محمد (1375) حافظ شیرین سخن، تهران: صدای معاصر. مکاریک، ایرناریما (1384) دانش‌نامۀ نظریه‌های ادبی معاصر، مترجمان مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگاه. میرزانیا، منصور (1382) فرهنگنامۀ کنایه، تهران: امیرکبیر. وحیدیان کامیار، تقی (1379) بدیع، تهران: دوستان. وطواط، رشیدالدین (1362) حدایق السحر فی دقایق الشعر، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران: طهوری. ولک، رنه، آوستین، وارن (1373) نظریۀ ادبیات، مترجمان ضیاء موحد و پرویز مهاجر، تهران: علمی و فرهنگی. هروی، حسینعلی (1367) شرح غزل‌های حافظ، جلد 1، تهران: نشر نو.