نگاهی به صورت و معنای آشنایی زدایی در غزل حافظ

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 58، دی 1402، صفحه 379-402   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2023.1965270.2629

نویسندگان

امینه معرفتی¹؛ سعید فرزانه فرد^{* 2}؛ حسین نوین³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد سراب، دانشگاه آزاد اسلامی، سراب، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد سراب، دانشگاه آزاد اسلامی، سراب، ایران.

³دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه محقق اردبیلی، تبریز، ایران.

چکیده

آشنایی­ زدایی، اگرچه به عنوان یکی از مباحث نقد ادبی معاصر مطرح گشته؛ در تمام روزگاران گذشته، چه در صورت و چه در معنا، وجود داشته و ضامن پیشرفت شکل و محتوای اندیشۀ بشری بوده است. در حقیقت آشنایی­ زدایی، ابزار رهایی انسان از بی ­توجّهی او به آن چیزی است که روزی برایش ارزش داشت و حتی مقدس بود، اینک به دلیل عادت ­زدگی، توج او را جلب نمی کند. بی­ تردید، شاعران از شمار برجسته­ ترین عادت ­زدایان جوامع بشری بوده و همواره مردم را به دو مسیر توجّه به نوشدگی جهان و تکیه بر فلسفۀ آگاهی ­های پیشین، سوق داده ­اند. به این اعتبار، حافظ که بزرگ­ترین شاعر تمام اعصار به شمار می­ آید؛ بیش از دیگران به این مسأله حسّاسیّت نشان داده و کلام او، مصداق بارز آشنایی­ زدایی از اندیشه­ های انسان­ سازی بوده است که حکومت­ ها به وسیلۀ عمّال خود، آن­ها را عادی جلوه داده یا وارونه می­ کرده ­اند. او برای معطوف کردن نگاه مردم به ارزش ­های مغول از شگردها و هنرسازی ­های متعدّدی مثل ایهام، صفت ­های ناساز، ترکیب­ های اضافی و وصفی، کهن ­گرایی، خلاف انتظارها و ابزارهای دیگر بهره می­ گیرد. این پژوهش با هدف نشان­ دادن شگردهای آشنایی ­زدایی و تأثیر آن بر اندیشۀ اجتماعی حافظ پدید آمده است. اطّلاعات این پژوهش از طریق روش کتابخانه­ای فراهم آمده و با بهره ­گیری از روش تحقیق کیفی، تحلیل و گزارش شده است. از نتایج قابل ذکر این پژوهش، می­توان به هنر حافظ در بهره­ گیری از آشنایی­ زدایی برای مبارزه با «قدرت» اشاره کرد.

کلیدواژه‌ها

آشنایی زدایی؛ خلاف عادت؛ خلاف انتظارها؛ اندیشه اجتماعی حافظ

مراجع

کتاب‌ها ابوزید، نصرحامد (1382) معنای متن (پژوهشی دو علوم قرآنی)، تهران: طرح نو. احمدی، بابک (1370) ساختار و تأویل متن، جلد 1، تهران: نشر مرکز. احمدی، بابک (1371) از نشانه‌های تصویری تا متن، تهران: نشر مرکز. احمدی، بابک (1374) حقیقت و زیبایی، تهران: نشر مرکز. اسکولز، رابرت (1379) درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات، مترجم فرزانه طاهری، تهران: آگاه. انوری، حسن (1381) فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن. ایبرمز، ام، ج و هرفم، جفری گالت (1387) فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی، مترجم سعید سبزیان، تهران: رهنما. ایگلتون، تری (1368) پیش‌درآمدی بر نظریه ادبی، مترجم عباس مخبر، تهران: مرکز. پین، مایکل (ویراستار) (1382) فرهنگ اندیشۀ انتقادی، مترجم پیام یزدان‌جو، تهران: نشر مرکز. حافظ، شمس‌الدین محمد (1362) دیوان، تصحیح پرویز ناتل خانلری، تهران: خوارزمی. حمیدیان، سعید (1395) شرح شوق، تهران: نشر قطره. خرمشاهی، بهاءالدین (1361) ذهن و زبان حافظ، تهران: نشر نو. داد، سیما (1371) فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: مروارید. ذوالقدر، میمنت (1372) واژه‌نامۀ هنر شاعری، تهران: انتشارات مهناز. ریچاردز، آی.ا (1382) فلسفۀ بلاغت، مترجم علی محمدی آسیابادی، تهران: نشر قطره. زریاب خویی، عباس (1368) آئینۀ جام، تهران: علمی. زرین‌کوب، عبدالحسین (1364) از کوچۀ رندان، تهران: امیرکبیر. سیدحسینی، رضا (1376) مکتب‌های ادبی، جلد 1، تهران: آگاه. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1391) رستاخیز کلمات، تهران: سخن. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1392) زبان شعر در نثر صوفیه، تهران: سخن. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1397) این کیمیای هستی، دوره 3 جلدی، تهران: سخن. صفوی، کوروش (1380) از زبان‌شناسی به ادبیات، جلد 1، تهران: حوزه هنری. طوسی، خواجه نصیر (1367) اساس‌الاقتباس، تصحیح مدرس رضوری، تهران: دانشگاه تهران. عباس‌پور، هومن (1376) آشنایی‌زدایی (در فرهنگ‌نامۀ ادبی فارسی)، به سرپرستی حسن انوشه، تهران: انتشارات ارشاد اسلامی. عثمان، عبدالکریم (1360) روانشناسی از دیدگاه غزالی، مترجم سیدمحمدباقر حجتی، تهران: نشر فرهنگ اسلامی. فورست، لیلیان (1375) رمانیتسم، مترجم مسعود جعفری جزی، تهران: مرکز. کادن، جی، ای (1380) فرهنگ ادبیات و نقد، مترجم کاظم فیروزمند، تهران: نشر شادگان. معین، محمد (1363) اضافه، تهران: امیرکبیر. مکاریک، ایرناریما (1384) دانش‌نامۀ ادبی معاصر، مترجمان مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگاه. میرصادقی، جمال (1377) واژه‌نامۀ هنر داستان‌نویسی، تهران: انتشارات مهناز. نسفی، عزیزالدین (1377) کتاب الانسان الکامل، تهران: طهوری.